► Nieuw ◄ ► Zoeken ◄ |
||||||||||
|
||||||||||
Railmonumenten op smalspoor geplaatst: 12-11-2020; laatst aangevuld 05-05-2024. |
||||||||||
|
||||||||||
Inleiding In Nederland staan tientallen railmonumenten op smalspoor. Over
een met bloemen gevulde kipkar of mijnwagen in een voortuin valt doorgaans
weinig te vertellen. Daarentegen zijn railmonumenten vaak in de openbare
ruimte geplaatst ter herinnering aan een verdwenen bedrijvigheid en rijst de
vraag wat de rol van het smalspoor bij die bedrijvigheid was. Zulke vragen
worden hieronder beantwoord. |
||||||||||
|
||||||||||
Gendt |
||||||||||
Deze
foto is gemaakt bij de Waaldijk in Gendt door NearEMPTiness in september
2013. Bron: wikimedia → Op het informatiebord staat onder andere: “Op 14 september
1996 werd deze diesellocomotief met twee kiplorries hier geplaatst. Hiermee
wordt de herinnering levend gehouden aan de steenfabricage, een belangrijke nijverheid voor Gendt.” |
|
|||||||||
De plaats van het monument is goed gekozen: het staat op
een oude smalspoordijk en het is vanaf de hogere Waaldijk van bovenaf te
zien. Onderstaande kaart toont de situatie: de steenfabrieken
lagen aan de Waal. Ze haalden de klei vlakbij uit de uiterwaard (de
Gendtse Waard). De vele plassen in de uiterwaard getuige daarvan. Toen
de klei daar op raakte, werd besloten de klei binnendijks te gaan graven.
Daartoe werd in 1921 een 700 mm smalspoorlijn in gebruik genomen [G1]. Een
bijzonderheid was dat de Waaldijk via een tunneltje gepasseerd werd. |
||||||||||
|
||||||||||
↑ Fragment van de
kaart omstreeks 1960 uit Topotijdreis.nl De onderlinge afstand van de verticale
rasterlijnen is ongeveer 1 km ↑ Het smalspoor is aangegeven door zwarte
bolletjes tussen 2 evenwijdige zwarte lijnen. Het liep van de steenfabrieken
aan de Waal (rechtsonder) door de uiterwaard, passeerde de Waaldijk via een
tunnel (rechts van het woord “Poort”) en bereikte de kleiput waar een
excavateur de klei afgroef (nu natuurzwembad Walburgen). In 1938 werd de spoorlijn nog verlengd tot
Galgendaal. |
||||||||||
Wie meer wil weten wordt uitstekend bediend door het
artikel Een kleispoor door Gendt in het blad van de Historische
Kring Gente (opm. a). Daarin
valt onder andere te lezen hoe dit monument dankzij de inspanning van velen
tot stand is gekomen en in stand wordt gehouden en er is een foto te zien van
een trein die het (al lang weer verdwenen) tunneltje uitkomt. De loc is een Deutz van het type OME117F en is in 1934
gebouwd. Ze is in 1956 – met een aantal andere vooroorlogse Deutz diesellocs
- grondig door Spoorijzer in Delft
verbouwd. Daarbij is onder andere de oorspronkelijke watergekoelde tweetact
dieselmotor vervangen door een luchtgekoelde viertact Deutz A2L514 motor.
Voordat de loc als monument werd opgesteld is deze motor verwijderd [G1]. De loc draagt geen Deutz, maar wel een Spoorijzer fabrieksplaat. Spoorijzer is zo vrij geweest daar bij het bouwjaar 1956 in te slaan, hoewel dat niet het bouwjaar, maar het jaar van de ombouw door SIJ is. Bij het fabrieksnummer is 1252X slordig ingeslagen. Daarbij staat X voor een onleesbaar cijfer. Het is het nummer van de oorspronkelijke OME117 die in 1934 via Spoorijzer nieuw aan de steenfabriek Druten geleverd is. Ook volgens [G1] is de loc van het monument aan de Waaldijk nieuw geleverd aan de steenfabriek Druten. Volgens de Deutz lijst van Toon Steenmeijer gaat het om Deutz fabrieksnummer 12525. Op Wikimedia staat de hierboven geplaatste prachtige foto van dit monument, met de vermelding dat de loc in 1956 onder fabrieksnummer 1252 door Spoorijzer gebouwd is ! Dat is onmogelijk: aan details zoals de ronde koppelstangen is te zien dat het een Deutz loc is. Spoorijzer heeft dit type loc wel in licentie van Deutz gebouwd (zie hier), maar dat was vanaf 1960 (en niet in 1956) en met fabrieksnummers in de 6000 serie. |
||||||||||
|
||||||||||
|
||||||||||
Griendtsveen Gedeelte van een monument uit 2007 in
een plantsoen aan de Pastoor Hendriksstraat in Griendtsveen. Foto: Toon Steenmeijer, 02-11-2007 → Deze foto illustreert de grote verschillen tussen een turfwagen (in het midden) en een kipkar. De laadruimte van de
turfwagen is hoger en langer dan die van de kipkar en
heeft bovendien een vlakke bodem. |
|
|||||||||
Bij een ontginning van een uitgeveend gebied
werden kipkarren bijvoorbeeld gebruikt bij het aanleggen van wegen, het
graven van sloten en het dempen van turfvaarten en zijkanalen. De lading werd
dus steeds op andere plaatsen gelost. Dat ging relatief makkelijk door het
kippen van de V-vormige kipbak. De V-vorm maakte de
inhoud (vergeleken met een rechthoekige bak) wel circa de helft kleiner. Dat
was niet zo’n punt: vooral natte grond was zwaar en bij het laden van (te)
veel grond werd de asbelasting (te) hoog. Anders dan een kipkar werd
een turfwagen doorgaans steeds op dezelfde plaats (de turfstrooiselfabriek) gelost.
Daardoor was het mogelijk het lossen te mechaniseren, met bijvoorbeeld een
wagonkipper of een Jacobsladder. Kippen was niet nodig. Omdat turf heel licht
is kon de laadruimte van de wagens groot zijn zonder dat de wagens te zwaar
werden. Droge turf weegt 0,16 tot 0,20 ton per kuub (zie hier); zand weegt 1,6 tot 2 ton per
kuub [Wikipedia], dus circa 10 x zo veel. De stalen turfwagen op de foto is afkomstig van
de Purit in Klazinaveen (Drenthe).
De loc heeft bij de firma Griendtsveen gereden, eerst in Erica (Drenthe) en later
in Georgsdorf (Duitsland). |
||||||||||
|
||||||||||
|
||||||||||
Helenaveen “De drie kiepkarren werden in 1978 overhandigd
aan het Comité Helenaveen…… ter gelegenheid van het 125-jarig bestaan van het
dorp Helenaveen. Deze kiepkarren, afkomstig uit het Mariaveen, werden op het kerkplein
vóór de Sint-Willibrorduskerk geplaatst. Ze werden aan het Comité Helenaveen
aangeboden door Staatsbosbeheer. In 1980 werd de gemeente eigenaar.” |
||||||||||
Gemeentelijk
monument aan de Oude Peelstraat in Helenaveen, 03-06-1996. De kipkarren staan op een stuk 700 mm spoor dat rechts
in een wissel eindigt → “Het geheel herinnert aan de periode dat er in Helenaveen
nog volop verveend en ontgonnen werd. ... Met dergelijke kiepkarren vervoerde
ook de veenderij van de
gebroeders Minke de machinaal gestoken turf vanuit de Peel naar de
laadplaats halverwege de weg Griendtsveen-Helenaveen. Vanaf het voorjaar 1959
werd het turftreintje ook af en toe gebruikt om er toeristen mee door de Peel
te leiden” [H1]. |
|
|||||||||
Dit is aantoonbaar onjuist: via bovenstaande link
is te zien dat Gebr. Minke geen kipkarren, maar turfwagens gebruikten. Het
vervoer van toeristen per kipkar is ook moeilijk
voorstelbaar ! |
||||||||||
Een kipkar wijst de weg naar het Biologisch Station Mariapeel
van Staatsbosbeheer, 03-06-1996 → “Dit smalspoorwagentje (foto) is in gebruik geweest voor het transport van turf van de Exploitatiemaatschappij Griendtsveen. Het is waarschijnlijk één van de laatste in gebruik zijnde wagentjes geweest en is achtergelaten in het bos bij het biologisch station Mariapeel. Aan de andere kant van de provinciale grens met Noord Brabant is een klein aantal van deze smalspoorwagentjes als monument opgesteld." [H2] (opm. b). Ook hier is dus sprake van de misvatting dat turf met kipkarren werd vervoerd. |
|
|||||||||
|
||||||||||
|
||||||||||
Bij de Schacht Nulland van
de voormalige Domaniale Mijn in Kerkrade bevindt zich ondergronds
spoorwegmateriaal, waaronder deze combinatie van loc en personenwagen. Schacht Nulland
in 2016. Foto: Jos Janssen → De
personenwagen is in 2015 vanuit Mijndepot Genk (B) gekomen. De Deutz loc staat er jaren langer, maar stond eerst binnen
in het schachtgebouw. Waarschijnlijk is het Deutz
6924 (1926) van het type ML228 Gr
uit de Oranje Nassau Mijnen [K1]. Dat verklaart dat de Deutz
loc van de Schacht Nulland en die van de Steenkolenmijn Valkenburg
verwarrend veel op elkaar lijken. |
|
|||||||||
De ON
kocht namelijk in 1926 twee locs van genoemd type. De ene staat in
Valkenburg; de andere is waarschijnlijk de loc bij Schacht Nulland. Helamaal zeker is dat
niet, want de fabrieksplaat ontbreekt. |
||||||||||
|
||||||||||
|
||||||||||
Nieuw
Balinge Het dorp Nieuw Balinge in de gemeente Midden
Drenthe ontstond door vervening vanaf circa 1850 en ontginningen van de
verveende gebieden vanaf circa 1920 [NB1]. Plaatselijk Belang kocht in
Duitsland een oude kiepkar voor 1500 euro en plaatste deze in 2011 [NB2]: De hoek van de Haarweg en Breistroekenweg in
Nieuw Balinge, 28-06-2014. De spoorwijdte is 700 mm. Er is ook een zithoek
neer gezet en op de steen rechts is een bord met tekst bevestigd → Op
deze plaats is door het hoogteverschil goed te zien waar het veen is
afgegraven omdat daar de grens van zand en veen loopt [NB2]. |
|
|||||||||
Op de aspotten staat IVB. Dat is de afkorting voor het In- en Verkoopkantoor in
Zwolle. Een aspot van bovenstaande kipkar. Foto: Rick Mulder, 2013 → Verder
heeft de kipkar DuCroBra
wielen en voor DuCroBra kenmerkende U-vormige
boksteunen. In een afrolwieg staat
W.A.S., een afkorting voor W.A. Scholten, een Groninger industrieel/vervener
[NB 3]. De Maatschappij Klazienaveen (onderdeel van het Scholten concern)
doekte het smalspoor al in 1972 op. Het
kwam al ter sprake dat de kipkar in Duitsland is
gekocht. Diverse Nederlandse veenderijen hadden ook bedrijven net over de
grens in Duitsland. Toen de vervening in Nederland tot een einde kwam, werd
veel materieel naar Duitsland overgebracht. |
|
|||||||||
Het informatiebord op de
steen bij het monument in Nieuw Balinge, 28-06-2014 → In [NB
1] zijn diverse foto’s te vinden van mannen met kipkarren bij ontginningen
tijdens de werkverschaffing. De kipkarren werden geduwd, want er zijn geen
locs te zien. |
|
|||||||||
In [NB2] staat: “Zulke
spoorkarretjes werden vroeger gebruikt bij het turfsteken. Duwend met de hand
en later met een locomotiefje werd de turf over smalspoor afgevoerd.” Er is hier sprake van een
misverstand: Turf werd niet per kipkar
vervoerd, maar met turfwagens en
die zien er heel anders uit. Droge turf is namelijk bijzonder licht. Daarom
was het mogelijk wagens met een groot laadvolume te gebruiken. Bij de ontginning ging het om
grondtransport. Daarvoor werden wel kipkarren gebruikt. In [NB1] zijn daarvan
een aamtal foto’s te vinden. Op die
foto’s staan geen locs. |
||||||||||
|
||||||||||
|
||||||||||
Bij het Infocentrum IJssel Den Nul
in de buurtschap Den Nul bij Olst staat sinds 2018 een railmonument in de vorm
van een kipkar ter herinnering aan de steenfabriek Fortmond. Infocentrum IJssel Den Nul, 6 december 2018. Foto: Gerhard Aberson → Prijzenswaardig is dat
er (buiten de foto) een bord bij staat met ter zake doende informatie. Ook heel aardig is dat het monument
niet beperkt is tot de gebruikelijke kipkar, maar dat er ook een draaischijfje
in verwerkt is. In een wiel is de tekst Groningen
te zien. Dat wijst op IVB als leverancier. |
|
|||||||||
De doorsnee bezoeker zal het niet
merken, maar er lijkt iets niet te kloppen: de plaats van de aanslagregel op
de bak (dat is het hoekprofiel waarmee de bak in de gekipte stand het frame
raakt) wijst op een spoorwijdte van 600 mm. De spoorwijdte van het stukje
rail en de draaischijf is echter 700 mm. Ook is de bak te hoog geplaatst,
want in de gekipte stand raakt de bak het frame niet. Uit het informatiebord
blijkt dat de werkgroep ‘restauratie, klussen en onderhoud’ van ‘t Olster
Erfgoed in 2018 beschikte over het onderstel, de wielstellen, rails en de
draaischijf. De bak kon met hulp van sponsors van het Rijssens Leemspoor
gekocht worden. De bokken (waarop de bak rust) heeft men dus zelf gemaakt. Infocentrum IJssel Den Nul, 06-12-2018. Foto: Gerhard Aberson → (met dank aan Gerhard Aberson en
Kees Plug) |
|
|||||||||
|
||||||||||
Juist ten westen van Oostmarsum ligt de Kuiperberg. Met een hoogte van 71 meter is de term berg overdreven, maar toch heeft men vanaf de top een uitstekend uitzicht. Al in 1926 plaatste de ANWB hier een Oriënteertafel. De Joodse begraafplaats was er toen al tientallen jaren. Ook voor een watertoren was de top van de Kuiperberg een geschikte plaats. Alle drie genoemde objecten zijn tegenwoordig rijksmonumenten. Verder is er een landkruis. Recent
is het inmiddels deels verrommelde uitzicht in oude
luister hersteld: er zijn onder andere bomen gesnoeid en er is een
midgetgolfbaan verplaatst. Ook zijn er bezienswaardigheden bij gekomen. In
2011 is er een monument ter ere van de dichter en schrijver Willem Wilmink
onthuld. |
||||||||||
|
||||||||||
↑ Fragment
uit topotijdreis voor het jaar 1965 ↑ Het smalspoor van de Steenfabriek staat
niet aangegeven, ook niet voor andere jaren. |
||||||||||
Zie hier |
||||||||||
In 2017 werd het Kuiperberg project afgesloten met de bouw van een 32 meter lange “geschiedenismuur” met zeven onregelmatig gevormde openingen. In die openingen werden glasschilderijen van Desirée Groot Koerkamp geplaatst, elk voorzien van een korte toelichting. Lopend langs de muur is te zien hoe in de loop van miljoenen jaren het landschap en de bodemschatten zijn ontstaan. Bij de Kuiperberg lag een steenfabriek. In 1910 werd die eigendom van J.H.B. Scholten, die de fabriek met een ringoven moderniseerde. Na zijn overlijden zette de weduwe de zaken voort, maar in 1935 zou de fabriek met een capaciteit van 2½ miljoen stenen per jaar in het openbaar verkocht worden. De advertentie [O1] vermeldde smalspoor met kipwagens, wissels en etagewagens, maar geen locs of paarden. Mogelijk werden de kipwagens omhoog gelierd of met menskracht geduwd. De afstand tussen de fabriek en de kleiput was toen nog zeer beperkt. De verkoping niet door. In 1936 werd de fabriek overgedragen aan J. A. Scholten en voortgezet onder de oude naam. In 1969 werd de fabriek gesloten. Binnen enkele jaren kwam er een park met vakantiehuisjes voor in de plaats. Het zesde glasschilderij is
gewijd aan de steenfabriek van Scholten: Kuiperberg
bij Ootmarsum, 18-09-2021→ De kipwagen en ook
de bomen zijn geen onderdeel van het glasschilderij, maar staan aan de andere
kant van de muur en ziet men door het glas. |
|
|||||||||
Bij het
bovenstaande glasschilderij hoort deze toelichting → De bakstenen werden dus gebakken van klei die in het Tertiair gevormd is. Op het eerste glasschilderij is te vinden hoe dat in zijn werk ging: “35 miljoen jaar geleden, in het Tertiair. Twente lag in een ondiepe zee. Op de bodem ontstond een kleilaag …….”. Op het tweede en derde glasschilderij is te zien hoe de Kuiperberg tijdens de voorlaatste IJstijd door opstuwing ontstond. |
|
|||||||||
|
← Foto uit de Beeldbank van de Vereniging Heemkunde Ootmarsum, periode
1940-1950. Het bijschrift luidt:”Een werknemer van steenfabriek Scholten
graaft de leem af. Het was zwaar werk. De leem werd met de schop in de lorrie
gedaan waarna de lorrie over een spoorbaantje naar de steenfabriek werd
gereden om verder verwerkt te worden.” Duidelijk is te zien dat de leem terrasvormig werd
afgegraven. In deze tijd was er kennelijk nog geen excavateur. Het werk was niet alleen zwaar, maar ook gevaarlijk, getuige
een krantenartikel [O2] uit 1952 “De 35-jarige arbeider J. Hemme van de
steenfabriek der firma Scholten te Ootmarsum was gistermiddag bezig met het
afgraven van leem. Eensklaps zakte een grote hoeveelheid leem in waaronder de
arbeider werd bedolven. Toen men hem na twintig minuten bevrijdde, bleek hij
reeds te zijn overleden.” Uit dit trieste nieuws blijkt dat er in 1952 nog niet met een
excavateur werd gewerkt. Blijkens een foto werd bij de tweede groeve van Scholten
wel een excavateur gebruikt. Voor zover bekend, verscheen de eerste motorlocomotief in 1951.
Het is onduidelijk hoe de tractie voor die tijd verzorgd werd. De fabriek lag
vlakbij de toenmalige leemgroeve. Nadat een nieuwe groeve in gebruik was
genomen liep de oude groeve onder water. Deze oude groeve staat nu bekend als
Kleikoel. |
|||||||||
Foto uit de
Beeldbank van de Vereniging Heemkunde Ootmarsum, periode 1960-1965. Het
bijschrift luidt: “Gerard Scholten rijdt de kipwagens de loods in waar de
klei met de leem vermengd wordt”. De Kuiperberg bestaat uit klei met een
dunne mantel van keileem [O3] → Nu is er wel locomotieftractie. De oude groeve was immers niet meer in gebruik en stond vol water. De nieuwe groeve zal verder van de fabriek gelegen hebben. Bij de loctractie passen relatief zware kipwagens met een kruisverband. De loc is Diema 1440 (1951) van het Diema type DS 16 [O4]. Daarnaast reed bij Scholten sinds 1960 Orenstein & Koppel 10778 (1941) van het type MD1 [O4]. Daarvan is geen foto bekend. |
|
|||||||||
De dichtst bij de muur staande kipwagen heeft ook een frame met een kruisverband: Kuiperberg
bij Ootmarsum, 18-09-2021.
Links steekt de watertoren boven de muur uit → De kipbak is geklonken en heeft ooit stortschotten gehad.
Restanten van de steunen daarvoor zijn aan beide kopeinden aanwezig. Het frame is deels gelast. De kipwagen heeft O&K aspotten. Er wordt niet gepretendeerd dat de kipwagens van
steenfabriek Scholten zijn geweest. |
|
|||||||||
De tweede kipwagen staat
halverwege de muur en de Kleikoel: Kuiperberg
bij Ootmarsum, 18-09-2021→ Boven de kipbak is het water van de Kleikoel te zien. Deze kipwagen is van een
lichter type dan de andere kipwagen, want het
frame heeft geen kruisverband. De
spoorwijdte is ook weer 700 mm. Het monument is vooral bijzonder door het samenspel van de
glasschilderijen met de omgeving (waaronder de kipwagens en de Kleikoel). In Ootmarsum bevindt zich nog een railmonument, ook weer
met twee kipkarren, bij de
voormalige
fosforietmaalderij van de firma Van Vilsteren & Schoemaker. De winning
van fosforiet is interessant en relatief onbekend. Er is dan ook een aparte webpagina over fosforiet. |
|
|||||||||
De
(Lange) Schouw De afgelegen buurtschap De Lange Schouw ligt
vlakbij de Belgische grens, op 2 km afstand van het Noord Brabantse dorpje
Schijf. Ze is genoemd naar de schoorsteen van de verdwenen steenfabriek “De
Schouw”. |
||||||||||
In 1921 werd vergunning gekregen voor een 60 cm spoorlijn naar de kleiputten [S1]. Een paard en later een kleine locomotief voerden via deze spoorlijn met kipkarren klei aan. In 1938 waren aanwezig 6 kipkarren en 1.350 meter rails [S1]. In 1926 kwam er een ringoven. In 1966 werd een tunneloven gebouwd. De klei kwam toen uit Limburg [S1]. Detail van het informatiebord bij onderstaand monument → De laatste eigenaar Terwindt en Arntz ging in 1985 failliet. Daarna stond de fabriek leeg tot de sloop in 2016. |
|
|||||||||
De Heemkundekring in Schijf stelde een kipkar uit de leegstaande fabriek veilig en plaatste deze na restauratie in 2018 bij de verdwenen fabrieksingang [S2]. De Lange Schouw,
22-06-2020 → De Heemkundekring stelt [S2]: “De oude leemkar werd gebruikt om de leem naar de fabriek te vervoeren over een rails, eerst door een paard en later door een locomotief voortgetrokken”. Het is echter duister hoe een paard (of een loc) aan de kipkar kon worden vast gemaakt, want de bufferbalken zijn verwijderd. Het monument lijkt ook niet op de kipkarren op de zwart-wit foto. De wieldiameter is slechts 20 cm. Ook de spoorwijdte is eigenaardig, namelijk 80 cm (opm. c). |
|
|||||||||
Toch heeft het monument iets bekends, met name de naar binnen geplaatste boksteunen. Bijna alle types kipkarren hebben naar buiten geplaatste boksteunen, behalve het type DIN 5962 [S3]. Dat is een kipkar met een inhoud van 0,75 kuub, bedoeld voor locomotief tractie. Een door O&K
volgens DIN 5962 gebouwde kipkar op 600 mm spoor [S3] → Uit vergelijking van de twee foto’s blijkt onder andere nog dat de zijwanden van de kipbak boven de aanslagregels verticaal zijn gezet [S3]. Kortom: het monument is gebouwd als een kipkar van het redelijk veel voorkomende type DIN 5962 en zal in nieuwe toestand inderdaad gebruikt zijn om klei (leem) van de kleiput naar de fabriek te vervoeren. |
|
|||||||||
Maar op zeker moment is de nu als monument opgestelde kipkar drastisch verbouwd. De vraag rijst: waarom ? In de verbouwde toestand kon de kipkar niet meer gekoppeld rijden. De tractie zal door mankracht of een lier geleverd zijn en het zal daarom korte afstanden betroffen hebben. Misschien is deze wagen gebruikt voor het transport van steenkool die gebruikt werd voor het stoken van de ringoven. De steenkool werd door stookgaten via de bovenkant in de oven gegooid. Bij sommige ringovens kwam daar wel smalspoor aan te pas [S4]. Op dat smalspoor reden echter geen kipkarren, want met een kipkar kon men geen gedoseerde porties kolen in de stookgaten gooien. De kolenkarren waren houten bakken met onderaan een goot, waaruit de kolen met een kolenschop in de stookgaten of in de stookpotjes werden geschept [S4]. Vanwege de beperkte ruimte en scherpe bogen reden deze kolenkarren vooral op 50 cm spoor [S4]. Denkbaar is wel dat de kipkar gebruikt is op een hellingbaan naar de stookzolder of in een bestaande goederenlift/bouwlift met beperkte ruimte. Dan blijven nog de vragen waarom de spoorwijdte op 800 mm is gebracht en waarom de kipkar (die voor de met aardgas gestookte tunneloven niet meer nodig was) na 1966 bewaard is gebleven. De monumentale kipkar kan ook een zandkar zijn geweest, waarin zand voor het bezanden van de vormbakpers werd opgeslagen en over een korte afstand werd vervoerd [S4]. Na afschaffing van het smalspoor werden bij sommige steenfabrieken kipkarren omgebouwd tot kipbakken voor vorkheftrucks [S3, S4]. Daarbij werden de spoorwielen en buffers verwijderd. Zo heeft Jacob van der Wal 12 van dit soort verbouwde kipkarren die afkomstig zijn uit de steenfabriek Milsbeek (Wienerberger/Huisman). Zulke bakken stonden op diverse plaatsen in de fabriek, bijvoorbeeld om afval en klei per vorkheftruck af te voeren naar buiten. Daar werden ze leeg gekipt [S5]. Uit een advertentie in de Telegraaf d.d. 10-03-1986 van de "Spoedverkoping" van de inventaris na de bedrijfssluiting van De Schouw blijkt inderdaad dat steenfabriek De Schouw (drie) vorkheftrucks had. Het monument lijkt sterk op een tot kipbak verbouwde kipkar, maar er is één punt dat niet klopt: het monument heeft weliswaar de oorspronkelijke spoorwielen niet meer, maar staat wel op veel kleinere spoorwieltjes. Die zouden bij de restauratie tot monument kunnen zijn aangebracht, maar volgens de Heemkundekring staat het monument op hetzelfde stuk rails als waar het in de fabriek ook op stond [S6]. Waarschijnlijk zal niet meer met zekerheid kunnen worden vast gesteld waarvoor de monumentale kipkar gebruikt is. Het belangrijkste is dat de Heemkundekring in Schijf gezorgd heeft voor een blijvende herinnering aan de verdwenen steenfabriek waaraan de buurtschap De Lange Schouw haar naam te danken heeft. Het staat in elk geval vast dat de kipkar uit de verdwenen fabriek afkomstig is, terwijl op veel andere plaatsen de opgestelde kipkar en/of loc van elders komt. |
||||||||||
|
||||||||||
|
||||||||||
Tegelen Tegelen was een belangrijk centrum van de grofkeramische industrie en er zijn dan ook meerdere railmonumenten, die al op andere webpagina’s van deze website aan de orde zijn gekomen: een stoere op perslucht startende vooroorlogse loc met kipkarren, nog een kipkar solo en – heel bijzonder - infrastructuur in de vorm van verschillende tunneltjes. |
||||||||||
|
||||||||||
|
||||||||||
De Steenkolenmijn Valkenburg is sinds 1917 een particulier mijnmuseum in een oude mergelgrot. In de jaren ’70 is de Stichting Mijnmuseum ingehuisd en zijn de zaken sterk uitgebreid [V1]. Na de mijnsluitingen kwam in 1970 de ondergrondse dieselloc Deutz 6923 (1926) van de mijn Oranje Nassau II naar Valkenburg en werd opgesteld op een miniem stukje spoor bij de ingang van Steenkolenmijn Valkenburg: Ingang van de
Steenkolenmijn Valkenburg aan de Daalhemerweg. Foto Henk
Sluijters 06-05-1985 → Het Deutz type is MLH228Gr en de spoorwijdte is 570 mm. De loc stond hier circa 20 jaar alleen. |
|
|||||||||
Daarna veranderde de situatie drastisch: de loc kreeg een trein van maar liefst 12 kolenwagens. Die werd geplaatst op een spoor langs de Daalhemerweg. De eerste en laatste wagen vertellen het waarom: De wagen direct
achter de loc, 08-04-2012 [V2] → Zo ontstond een voor Nederland uniek railmonument: niet een loc met één wagentje zoals vaak, maar met een trein van redelijke lengte. De laatste wagen staat vlak bij de ingang van de buren, de Daelhemergroeve ofwel het Mergelrijk. Daelhemerweg, Valkenburg, juni 2019 [V3]↓ |
|
|||||||||
|
||||||||||
De 12 kolenwagens zijn afkomstig van Staatsmijnen en zijn gebouwd door Hovers Constructie in Tilburg [V4]. |
||||||||||
|
||||||||||
|
||||||||||
Bij de Winterswijksche Steen- en Kalkgroeve (onderdeel van het Belgische Sibelco) stond al sinds 1972 een monument, bestaande uit Diema locomotief fabrieksnummer 1966 (bouwjaar 1956) en twee kipkarren. In 2020 is het monument gesplitst: één van de kipkarren is verdwenen. Sibelco bij
Winterswijk, 29-08-2021. Foto Martijn Haman → De bij Sibelco verdwenen kipkar is geplaatst op een in 2020 aangelegde rotonde [W1]: |
|
|||||||||
Rotonde in de
Bataafseweg, Kloetenseweg en Steengroeveweg bij Winterswijk, 29-08-2021. Foto
Martijn Haman → Op de
bak van de kipkar is een bordje bevestigd met de tekst: Sjoerd Frielink Mulitdiensten SIBELCO Daarbij is Sjoerd Frielink Multidiensten het bedrijf dat de aankleding van de rotonde verzorgd heeft. Enerzijds
valt de kipkar op de nieuwe plek meer op dan op de oude. Anderzijds zal het
de meeste verkeersdeelnemers wel volkomen ontgaan wat de achtergrond van
het monument is. Er staat geen bord
met toelichting bij en dat is vanwege de verkeersveiligheid ook niet gewenst. |
|
|||||||||
|
||||||||||
|
||||||||||
Tenslotte Er zijn nog veel meer monumenten op Nederlands smalspoor. Ze hebben niet allemaal een bekende en interessante achtergrond. Het
ligt in de bedoeling deze webpagina nog verder met interessante voorbeelden
uit te breiden. |
||||||||||
|
||||||||||
Opmerkingen |
a) |
In [1] is sprake van steenfabriek De Waalsteen. De steenfabriek zal in het dagelijks spraakgebruik zo genoemd zijn, maar de officiële naam was N.V. De Waalsteenindustrie tot Exploitatie der Steenfabrieken v/h H. Terwindt. Het Stoomwezen gebruikte soms deze lange naam of als verkorte vorm Waalsteenindustrie Henri Terwindt. |
||||||||
Met “een klein aantal van deze smalspoorwagentjes aan de andere kant van de provinciale grens met Noord Brabant” in [H2] wordt het op deze webpagina besproken monument in het dorp Helenaveen bedoeld. In [H1] is sprake van drie kipkarren en op foto’s op internet staan er ook drie. Op de hier getoonde foto van het monument in het dorp Helenaveen staan echter maar twee kipkarren (en er was er geen buiten beeld). Het kan zijn dat de derde net in onderhoud was of dat de derde kipkar de kipkar was die in Mariapeel was opgesteld. |
||||||||||
Veel voorkomende spoorwijdtes in Nederland zijn 60, 70 en 90 cm. In het buitenland komt 80 cm wel voor. Volgens [S1] was de spoorwijdte bij de Lange Schouw 60 cm. Uit de zwart-wit foto op het informatiebord valt echter 70 cm af te leiden. |
||||||||||
|
||||||||||
Met dank aan: |
Lucas Caselli (Steenkolenmijn Valkenburg), Gerard de Graaf, Martijn Haman, Kees Plug, Henk Sluijters, Toon Steenmeijer en Jacob van der Wal. |
|||||||||
|
|
|||||||||
Bronnen: |
[G1] |
Henk Klaassen, Een kleispoor door Gendt, in Ganita Mare (tijdschrift van de Historische Kring Gente), 2009-1. |
||||||||
[H1] |
||||||||||
[H2] |
J.C.J.M. Starmans en M.M.R. Daru-Schoemann, Industrieel Erfgoed in Limburg,
uitg. Eisma bv, 1990. |
|||||||||
[K1] |
Informatie van Gerard de Graaf. |
|||||||||
[NB1] |
De Website van Nieuw Balinge. |
|||||||||
[NB2] |
RTV Drenthe 15 april 2011 en 16 juni 2011. |
|||||||||
[NB3] |
Informatie van Rick Mulder. |
|||||||||
[O1] |
Twentsche
courant d.d.12-04-1935 en Twentsch dagblad Tubantia en Enschedesche courant
d.d. 04-06-1936. |
|||||||||
[O2] |
Algemeen
Handelsblad d.d. 23-09-1952. |
|||||||||
[O3] |
J. H. Römer, Oude steenovens en kleigaten in
Twente, Grondboor en Hamer, 1961. |
|||||||||
[O4] |
Informatie van Gerard de Graaf. |
|||||||||
[S1] |
G.M.J.M.
Cox, De geschiedenis van steen-, pannen- en plavuizenfabriek “De Schouw” te
Schijf (gemeente Rucphen), uitgave Heemkundekring Swerter Scive, Schijf,
2000. |
|||||||||
[S2] |
Plaatsing leemkar bij oude steenfabriek in de rubriek Nieuws op de website van de Heemkundekring Swerter Scive. |
|||||||||
[S3] |
Informatie
van Kees Plug. |
|||||||||
[S4] |
Informatie
van Henk Sluijters. |
|||||||||
[S5] |
Informatie van Jacob van der Wal. |
|||||||||
[S6] |
Informatie van Louis Damen, voorzitter van de Heemkundekring Swerter Scive. |
|||||||||
[V1] |
Onder andere Limburgsch dagblad d.d. 22-12-1973. |
|||||||||
[V2] |
De Belgische website Treinfoto 2000 bevat de fotopagina’s “Steenkolentreintje van Valkenburg” uit 2005 en “Steenkoolmijn Valkenburg” uit 2012. Bij laatst genoemde is de fotograaf niet vermeld. |
|||||||||
[V3] |
Google Street View, opname uit juni 2019. |
|||||||||
[V4] |
Informatie van de Steenkolenmijn Valkenburg. |
|||||||||
[W1] |
Ratums Belang op Twitter. |
|||||||||
|
|
|||||||||
{ |
||||||||||
Terug/verder naar: |
|
|||||||||
|
|
|||||||||