Welkom Inhoud Inleiding Andere tractie Spoorwijdte Producenten Import & handel Eigenaars Materieel Links Contact ► Nieuw ◄ ► Zoeken ◄	Stoomtractie smalspoor					Stoomtractie normaalspoor			Motortractie smalspoor		Motortractie normaalspoor
	DIN kipkarren (laatst gewijzigd op 04-10-2015)
	Inleiding In Nederland gebruikte kipkarren werden vooral vervaardigd door Nederlandse fabrikanten dan wel uit Duitsland ingevoerd. In Duitsland bestonden sinds de dertiger jaren van de twintigste eeuw zogenaamde DIN normen voor kipkarren. DIN is de afkorting van Deutsches Institut für Normung. Dit instituut werd in 1917 opgericht. Omstreeks die tijd ontstonden in diverse landen soortgelijke instituten, zoals het Nederlands Normalisatie-instituut (dat NEN normen publiceert) en het British Standards Institution (BSI). Er zijn heel veel normen op het gebied van materialen en materiaalvormen (bijvoorbeeld U-profielen). Normen betreffende complete en uit vele onderdelen bestaande producten – zoals kipkarren – zijn echter zeldzaam. Veronderstel maar eens dat kruiwagens alleen in drie verschillende modellen (voor drie verschillende groottes) te koop zouden zijn. Enerzijds is van een volgens DIN normen gebouwde kipkar doorgaans niet te zeggen is wie de fabrikant is geweest. Fabrikanten gebruikten bijvoorbeeld wel aspotten met hun naam er op, maar omdat de onderdelen van verschillende fabrikanten uitwisselbaar waren konden die bij reparaties makkelijk onder een kipkar van een andere fabrikant belanden. Anderzijds is een volgens DIN norm gebouwde kipkar doorgaans direct te onderscheiden van bijvoorbeeld een Spoorijzer ontwerp. DIN kipkarren kwamen ook in Nederland veel voor. Ze werden uiteraard door Orenstein & Koppel in Amsterdam geïmporteerd, maar – zoals zal blijken – ook bijvoorbeeld door de Nederlandse producenten Oving en Spoorijzer. Voorbeeld van een norm Het gaat om vrijwillige afspraken tussen marktpartijen over de eigenschappen van producten op velerlei gebied. Als voorbeeld een materiaalspecificatie: er bestaan vele soorten roestvast staal (RVS). De bekendste is 18-8, met 18 % chroom en 8 % nikkel. Dit wordt vaak geleverd volgens DIN 1.4301. Het is economisch niet haalbaar en technisch onnodig om precies 18 % chroom in het staal te stoppen. Maar wat mag dan wel ? In de DIN norm staat onder andere dat dit staal tussen de 17½ en 19½ % chroom moet bevatten. Ook worden belangrijke eigenschappen gespecificeerd, zoals de minimale en maximale treksterkte en de weerstand tegen “roesten”. Bij een bestelling van DIN 1.4301 weten de leverancier en de klant dus precies waar het om gaat en wat er verwacht mag worden. DIN normen voor kipkarren In [1] wordt een verband gelegd tussen de militaire toepassingen van smalspoor (denk aan de Eerste Wereldoorlog) en het ontstaan van DIN normen voor smalspoor. Er blijken niet alleen DIN normen te zijn voor kipkarren, maar ook voor wissels, klemplaten, etc. De DIN normen voor kipkarren bevatten tekeningen met de maten en de te gebruiken plaatdiktes, de sterktes van de te gebruiken profielen en dergelijke. Voor onderdelen als lummels en wielstellen bestonden afzonderlijke DIN normen. Ze zijn rood omcirceld in onderstaande, als voorbeeld weergegeven tekening:
	↑ DIN 5961 voor een lichte kipkar met een 0,75 kuub bak [2]. Bij de maten van de bak staat “licht”; dat betekent binnenwerks ↑ Klik op [2]voor een te vergroten afbeelding. De aspotten werden niet gespecificeerd, maar wel de grootte en positie van de gaten voor de bevestiging van de aspotten aan het onderstel. Duitse fabrikanten waren niet verplicht kipkarren volgens de DIN normen te produceren. Het was verstandig dat wel te doen, want DIN kipkarren stonden als degelijk bekend en hadden voor de gebruikers het grote voordeel van uitwisselbaarheid van de onderdelen. Alle DIN normen voor kipkarren gelden voor de in Duitsland gebruikelijke smalspoorbreedte van 60 cm. De verschillende DIN normen voor kipkarren Ooorspronkelijk waren er slechts vier types DIN kipkar (DIN 5961 t/m 5964), namelijk voor drie verschillende inhouden van de bak (¾, 1 en 1¾ kuub), waarbij voor de ¾ kuubs kipkar zowel een lichte uitvoering (voor duwtractie of paardentractie) als een zware uitvoering (voor locomotiefbedrijf) bestond. Zoals nog zal blijken verscheen voor het 1 kuubs type later alsnog een lichte uitvoering. Voor het grootste type had een lichte uitvoering weinig zin, omdat dat nog te zwaar zou zijn om met de hand te duwen. Later (pas na 1940) zijn er nog de normen DIN 5970 en 5971 bijgekomen. Daarbij was DIN 5970 slechts een gewijzigde uitvoering van DIN 5961. DIN 5971 was een nieuw type, met veel bekende zaken. Net als bij DIN 5961 ontbraken de boksteunen en het kruisverband. De wielstellen waren die van DIN 5962. De afmetingen van de bak waren dezelfde als die van DIN 5963. In volgorde van oplopende inhoud en zwaarte gaat het om de volgende DIN normen voor kipkarren:
	DIN norm	Toepassing			Ìnhoud in kuub			Eigen gewicht in kg		Opmerkingen
	5961	Duwtractie			0,75			330		Zie hier (eerst inloggen) en hierboven voor de tekening.
	5970	Duwtractie			0,75			355		Kennelijk latere en licht gewijzigde uitvoering van DIN 5961. Volgens Dolberg folder geen aanslagregels.
	5962	Loc tractie			0,75			442		Naar binnen gerichte boksteunen, kruisverband Zie hier voor een tekening; zie ook de Nederlandse tekening van O&K in Amsterdam hieronder. Zie daar voor foto.
	5971	Duwtractie			1			?		Geen boksteunen, geen kruisverband.
	5963	Loc tractie			1			770		Boksteunen en kruisverband Zie hier voor tekening. Zie daar voor foto.
	5964	Loc tractie			1,75			1370		Boksteunen en kruisverband Zie voor tekening: hier of hieronder.
	Details worden verder naar onderen besproken onder Opmerking d). Nederlandse voorbeelden Hieronder staan Nederlandse voorbeelden van volgens DIN normen gebouwde kipkarren. Het gaat daarbij doorgaans om kipkarren waarin specifieke kenmerken van een bepaalde DIN norm prima zijn te herkennen, maar die door reparaties niet meer aan de oorspronkelijke DIN norm voldoen.
	DIN 5962
	Het gaat om een zwaar uitgevoerd type met een kruisverband en boksteunen. Opvallend is dat de boksteunen naar binnen zijn gericht. De boksteunen moeten de bok verticaal houden. Wat dat betreft maakt het niet uit of ze naar binnen of naar buiten zijn gericht. De naar binnen gerichte boksteunen zijn geknikt om de bak ruimte te geven. Ze kwamen verder – voor zover bekend – bij geen enkel ander type kipkar voor. De Gelderse Smalspoor Stichting (70 cm spoorwijdte) heeft drie van deze kipkarren. Ze zijn afkomstig van steenfabriek 't Hoendernest te Empe (tegenover Zutphen aan de IJssel). Gelderse Smalspoor Stichting, 17-05-2012 → Afwijkend is dat – kennelijk bij reparatie - in het kruisverband een stuk spoorstaaf (in plaats van een U profiel) gebruikt is. En nu de Nederlandse praktijk:
	↑ Werkzaamheden van de Heidemij bij Rockanje in 1956(fragment van foto op GaHetNa, tip van Kees Plug)↑ Uit de hoogte van de aanslagregels volgt een spoorwijdte is 70 cm. De twee linker kipkarren komen uit het verhuurpark van Oving en zullen door Oving gebouwd zijn; de rechtse kipkar is een DIN 5962 model (op 70 cm). De foto illustreert de verschillen zoals: naar binnen versus naar buiten gerichte boksteunen en ronde versus rechte afrolwieg.
	Het monument in Tegelen is een gaaf voorbeeld van een DIN 5962 kipkar. De spoorwijdte is 600 mm, dus daar betreft het een echte en geen aangepaste DIN kipkar.
	Oving catalogus, 1964 [4]→ Het DIN 5962 type komt voor in de Oving catalogus van 1964, merkwaardigerwijze nog in geklonken uitvoering. Dhr. J.A.P.M. Meijer denkt dat de foto per ongeluk uit een oudere catalogus is overgenomen [5]. Oving heeft deze kipkarren nooit zelf gebouwd, maar wel geïmporteerd [5]. De spoorwijdte is 60 cm zoals te zien is aan de laag geplaatste aanslagregel op de bak. Volgens het bijschrift in de catalogus zijn er geen boksteunen. Die zijn er echter wel (zie de rode pijlen), maar ze zijn –conform DIN 5962 - naar binnen gericht.
	Van O&K in Amsterdam is een vernederlandste tekening bekend:
	↑ Tekening van O&K in Amsterdam, gedateerd (linksboven) 18-08-1948 [4] ↑
	Omdat de Tweede Wereldoorlog nog maar kort geleden was, is het logisch dat O&K het Duits in de oorspronkelijke tekening door Nederlands verving. Opvallend is dat er wel vermeld wordt dat het om een DIN kipwagen gaat (dat was in 1948 kennelijk al een begrip), maar dat het DIN nummer (5962) niet genoemd wordt. De typische naar binnen gerichte boksteunen zijn nauwelijks te zien omdat ze in het zij-aanzicht getekend zijn als strips in plaats van hoeklijnen (vergelijk met deze foto en deze tekening).
	DIN 5963
	Gelderse Smalspoor Stichting, steenfabriek Randwijk, 17-05-2012 → Sinds eind 2005 maakt de GSS gebruik van het terrein van Steenbakkerij 'Randwijck' aan de Rijn bij Heteren. Op dat terrein bevinden zich – behalve de kipkarren die de GSS heeft meegebracht - zes voor 70 cm spoor aangepaste DIN 5963 kipkarren die vroeger door Randwijck gebruikt zijn. Op de onderstellen zijn de letters IVB en nummers opgelast. Dat betekent dat de kipkarren ooit deel hebben uitgemaakt van het IVB huurpark. Waarschijnlijk zijn ze door IVB geassembleerd. Ze zijn later voorzien van Spoorijzer aspotten. Deze GSS kipkarren staan niet op de Nederlandse Museummaterieel Database, (omdat de foto’s daarvan nog op de vorige GSS locatie zijn genomen).
	Wel op de Nederlandse Museummaterieel Database staat deze kipkar met O&K aspotten, afkomstig van Steenfabriek Wolfswaard bij Opheusden. En nog een kipkar uit het IVB verhuurpark, zonder aspotten en wielstellen, met IVB nummer 69.
	De Stoomtrein Katwijk Leiden heeft één voor 700 mm spoorwijdte aangepaste DIN 5963 kipkar. Deze wagen is afkomstig van steenfabriek Staartjeswaard uit Beuningen en is tegelijkertijd met motorlocomotief 68 aan de collectie toegevoegd. Vermoedelijk is deze wagen afkomstig van Orenstein & Koppel. Dat is althans te lezen op de aspotten. De wagen is vrij modern van constructie en is volledig gelast. Stoomtrein Katwijk Leiden, 22-07-2011 Foto: Kees Plug→ Zoals bij alle DIN kipkarren is er een halfronde afrolwieg - met de open kant naar boven - tegen de bak bevestigd en rolt die af op een bok met een rechte bovenkant. De boksteunen zijn gewoon aan de buitenzijde geplaatst.
	Oving catalogus, 1964 [4]→ Ook het DIN 5963 type komt voor in de Oving catalogus van 1964, weer in geklonken uitvoering. De vergrendeling is merkwaardig ouderwets en stemt niet met de DIN normen (automatische vergrendeling met lummels) overeen. De spoorwijdte is 60 cm.
	DIN 5964
	↑ Deze tekening van een DIN 5964 kipkar hoort bij een offerte uit 1959 van de Duitse firma Auerbach aan de steenfabriek Daams. Onbekend is wat de K achter 5964 betekent [3]. Foto van Kees Plug van nr. 112 van de Stoomtrein Katwijk Leiden, 14-08-2011 → Dit is een kipkar voor 60 cm spoorwijdte, onderdeel van een serie van 20 stuks die in 1959 gebruikt geleverd zijn door Walter Auerbach uit Dortmund aan steenfabriek Copera (Daams). De door Auerbach gestuurde tekening staat hierboven. De Stichting Rijssens Leemspoor heeft als K20 eenzelfde kipkar, ook afkomstig van steenfabriek Copera in Lobith. In beide gevallen (Katwijk-Leiden en Rijssen) gaat het om gave voorbeelden van een DIN 5964 kipkar.
	Spoorijzer had dit type als KW 6 in het programma. Dat was het enige DIN type dat SIJ leverde. Het vermoeden is dat Spoorijzer deze wagens importeerde en zonodig voorzag van wielstellen met smallere wielbanden om ze geschikt te maken voor een spoorwijdte van 70 cm.
	Conclusies:		1)		De spoorwijdte in de DIN normen is steeds 60 cm. Het staat vast dat in elk geval in de Oving catalogus DIN kipkarren staan die uit Duitsland geïmporteerd werden. Bij Spoorijzer is dat waarschijnlijk voor het model KW 6 en O&K in Amterdam zal de kipkarren van O&K in Duitsland betrokken hebben.
			2)		Uiteraard kan een DIN kipkar aangepast worden voor gebruik op 70 cm en dat gebeurde ook. Strikt genomen is er dan geen sprake van een echte DIN kipkar.
			3)		Steeds is er in de DIN normen sprake van een halfronde afrolwieg die met de open kant naar boven tegen de bak wordt bevestigd en afrolt op een bok met een rechte bovenkant. Bij de kipkarren van Nederlandse fabrikanten en ook bij de in Duitsland voor het DIN tijdperk gebouwde kipkarren is dat doorgaans andersom: een rechte wieg rolt af op een bok met een rond gebogen bovenkant. Het omgekeerde is overigens niet waar: een kipkar met een halfronde afrolwieg is niet altijd een DIN kipkar. Bijvoorbeeld de KW 13 en KW 15 van Spoorijzer hebben een halfronde afrolwieg, maar zijn beslist geen DIN types.
			4)		De onderstellen hebben steeds afgeronde hoeken. Rechthoekig onderstellen zoals bij de zwaardere Spoorijzer modellen KW 5 en KW 13 komen bij de DIN modellen niet voor.
	Opmerkingen:		a)		De nummers van de DIN normen voor kipkarren zijn anno 2013 voor andere zaken in gebruik.
			b)		In elk geval voor DIN 5961 en 5962 bestaan ook tekeningen van kipkarren met rem.
			c)		De kopse wanden van de kipbakken in de tekeningen van DIN 5961 en 5962 lopen schuin (zodat de bakken gestapeld kunnen worden), maar in de tekeningen van DIN 5964 staan de kopse wanden vertikaal.
			d)		Meer details staan in de volgende tabel [4]: (onder “Lichte” staan de binnenwerkse maten van de bak)
	DIN 5962 blijkt nog onderverdeeld te zijn in H en L, waarbij L een grotere wieldiameter en dikkere assen heeft en daardoor ook een iets groter gewicht en een iets grotere totale hoogte. Om een duistere reden heeft DIN 5961 in de tabel een kleinere bak (smaller en lager, resulterend in een inhoud van 0,6 in plaats van 0,75 kuub) dan in bovenstaande tekening.
	Met dank aan:			Dhr. J.A.P.M. Meijer (tot 1995 bedrijfsleider van Oving Spoor, later ODS sector spoormaterieel) en de medehobbyisten Rogier Bennebroek, Gerard de Graaf, Peter Lammens en Kees Plug.
	Referenties:			[1]	http://www.febalok.de/500822986e0876c35/index.html
				[2]	http://www.baggermeyer.de/_b/wagen/muki/Z_muki_DIN5961_0-75cbm_1280.jpg Meer links naar DIN normen voor kipkarren staan op: http://www.buntbahn.de/modellbau/viewtopic.php?p=289532
				[3]	Oving catalogus, 1964, in de collectie van Kees Plug.
				[4]	Collectie van Kees Plug.
				[5]	Informatie, kopieën ed. verkregen van dhr. J.A.P.M. Meijer, tot 1995 bedrijfsleider van Oving Spoor (later ODS sector spoormaterieel).
				{	Materieel Kipkarren in het algemeen
	Terug/verder naar:
					Nieuw Home Inhoud