Welkom Inhoud Inleiding Andere tractie Spoorwijdte Producenten Import & handel Eigenaars Materieel Links Contact ► Nieuw ◄ ► Zoeken ◄ De	Stoomtractie smalspoor		Stoomtractie normaalspoor				Motortractie smalspoor		Motortractie normaalspoor
				Tuindersspoor geplaatst: 10-11-2022
	Inleiding
	Tuinbouw is het op commerciële basis telen van groenten, paddenstoelen, fruit, bloemen, planten, bomen, bollen of zaden [1]. Daarbij speelde smalspoor vaak een rol. Men sprak dan van tuindersspoor of tuinspoor (opm. a) Maassluische courant d.d. 08-10-1921 → Deze advertentie verscheen ook in de Westlandsche courant (opm. b).
	Voor de ontwikkeling van de tuinbouw wordt verwezen naar [2]. Specifiek op het tuinspoor slaan de volgende citaten uit [3]: “In het Westland werd heel lang smalspoor rondom de land en tuinbouw gebruikt … Feitelijk was het gebruik van smalspoor in de jaren voor het jaar 1900 ook al een hele vroege vorm van modernisatie in de land en tuinbouw. Echter, de meeste Nederlandse land- en tuinbouwers kenden vaak maar één tractievorm: pure duwkracht. Voor die tijd werd alles volgestouwd op een houten handkar, maar na hevige regenval, sneeuw en modder was dit voor de tuinders en boeren niet de meest ideale oplossing. Met bedacht een geniaal plan ….. de lorrie, en dit op smal spoor! Herinner jij je ook nog de rails langs de druivenkassen, en waarhuizen? Als kind vond ik het helemaal geweldig, ….. Vol geladen met kistjes druiven duwde men dan de lorrie naar voren. Ja, de schorrie-lorrie vervoerde van alles via het smalspoor. Dan weer volgeladen met tomatenkistjes, meloenen, of in de herfst met dampende mest die dan weer werd ingereden en uitgestrooid in de kassen. Waarna menig tuinarbeider met het heitje spitten kon beginnen …Tomaten werden na de oogst direct met de lorrie naar de tuinschuur gereden, om daar gesorteerd te worden. De lorrie was voor veel tuinders een uitkomst, vooral als er geen vaarsloten waren, daar ging men dan over op het aanleggen van smalspoor”. Onderstaande grafiek [4] geeft een idee van de opkomst van het gebruik van tuinspoor:
	Langs de verticale as is uitgezet hoe vaak het woord tuinspoor (opm. a) in een bepaald jaar voorkwam in advertenties in kranten. Daarbij ging het doorgaans zowel om advertenties van nieuw tuinspoor als om aanbiedingen van en vragen om gebruikt tuinspoor. Met name in de periode 1925 – 1941 blijkt er veel belangstelling voor tuindersspoor geweest te zijn.
	Taken van het tuinspoor Hiernaast staat een voorbeeld van tuinspoor van op de “koude grond” (daar staan de planten niet onder glas). Op een en hetzelfde stuk grond werden na elkaar verschillende groentes met verschillende oogsttijden verbouwd. Zo werden drie oogsten per jaar mogelijk. Het oogsten van witte kolen. Om het laadoppervlak te vergroten is op de lorrie een bord geplaatst. De koolplanten staan opvallend dicht bij het spoor (bron foto: Nationaal Archief) → Met het smalspoor werd de oogst naar een vaart of een weg gebracht. Daar werd overgeladen op een schuit respectievelijk een vrachtauto of paard en wagen voor het verdere transport naar de veiling.
	Oorspronkelijk bijschrift: Tuindersschuit en lorrie beladen met komkommers [5] → Er eindigen twee sporen bij het water. Hoewel er op de foto maar één lorrie staat, kunnen er daarom twee lorries tegelijkertijd gelost worden. Rechts buiten de foto zal een wissel liggen. Zo ging het in waterrijke streken, zoals het Westland en Noord-Holland. In andere gebieden zoals rond Rhoon – Poortugaal [6] hadden tuinders een paard (en wagen) om: · om de oogsten naar de veiling te brengen · voor andere transporten zoals het halen van mest en kunstmest · om het zware werk op de tuin te doen, zoals ploegen van de “koude grond”. Veel tuinderijen rond Rhoon – Poortugaal hadden smalspoor, zo blijkt uit de foto’s in [6]. Of het paard de tractie leverde is onbekend, maar lijkt onwaarschijnlijk.
	De tuinpaden zijn namelijk smal. Bij paardentractie. loopt het paard naast het spoor en de voerman loopt naast het paard. Daar boden de tuinpaden geen ruimte voor; men wilde de grond zo veel mogelijk benutten. Niet alle producten werden direct naar de vaart of de weg gereden. Bijvoorbeeld tomaten werden na de oogst direct met de lorrie naar de tuinschuur gereden, om daar gesorteerd te worden. Origineel bijschrift [5]: Tomaten worden per lorrie naar de schuur vervoerd en klaar gemaakt voor de veiling. →
	In omgekeerde richting vonden soms zwaardere transporten plaats, bijvoorbeeld van mest en – voor verwarmde kassen – steenkool. Oorspronkelijk bijschrift [5]: “Kolen werden tevoren in de lorrie gegooid en in het ketelhuis zo in de kachel gestort.”→ In het begin van de zestiger jaren schakelde tuinders in het Westland over op stookolie en ongeveer 15 jaar daarna op aardgas [2].
	Wat betreft de mest: rond Rhoon en Poortugaal [6] ging het mestvervoer als volgt: “In augustus ging men bij een boer een hoeveelheid stalmest kopen. Met eigen paard en wagen werd die gehaald (enige dagen werk) en op het eigen erf of land opgeslagen. Als in de herfst de meeste producten van het land waren (oktober/november), werd op het erf opgeslagen stalmest op het land gebracht met behulp van de lorrie, die op rails door het hele stuk land kon rijden. Daarna werd de mest met een burrie verder verdeeld in kleine hopen (Een burrie was een soort tafel met korte poten en vier uitstekende handgrepen, die gedragen werd door twee man). Tenslotte werd de mest met een riek over het land verspreid. Dan kon er geploegd worden en ging de mest onder de grond.”
	Het spoor Weekblad voor bloembollencultuur d.d. 28 05 1926 → Deze advertentie laat zien wat een tuinder nodig kon hebben: · recht en gebogen spoor · wissels en/of draaischijven · lorries (en eventueel andere wagens) In het volgende worden de resultaten besproken van het via Delpher bestuderen van 68 advertenties waarin gebruikt tuinspoor werd gevraagd of aangeboden (opm. c) De spoorwijdte werd kennelijk niet zo belangrijk gevonden, want die werd in 60% van de advertenties niet genoemd. In de overige gevallen ging het om 50 cm (10x), 60 cm (6x) en 70 cm (10x). De spoorlengte was het enige gegeven dat wel in alle advertenties genoemd werd. Gemiddeld ging het om 394 meter. Er waren uitschieters naar 1000, 1200, 1250 en zelfs 1800 meter. Daarom is het zinvol om ook naar de middelste waarde te kijken: 300 meter.
	In slechts 2 van de 68 advertenties werden bochten genoemd (respectievelijk 2 en 4) en in één werd expliciet gesteld: “geen krommen”. Het ging dus vooral om kaarsrechte stukken spoor en dat wordt bevestigd door foto’s, zoals die hiernaast: Het originele bijschrift in [5]: Een rij druivenkassen en er langs loopt een rails voor een lorrie en op de voorgrond staat een handkar en een bietenmolen aangedreven door een motor. Proeftuin Naaldwijk, circa 1940 → Tussen de spoorstaven ligt een verharding. Die zal ervoor zorgen dat bij duwtractie de duwer niet door de modder hoeft te lopen. Het spoor op de fotoloopt langs de kassen, maar het kwam ook voor dat het spoor door een kas liep. Ideaal waren langerekte percelen, waarin het tuinspoor in de lengterichting liep, want dan waren de loopafstanden tot het spoor het kortst.
	Deze wandtegel (die af en toe via internet wordt aangeboden) had de bovenstaande foto duidelijk als voorbeeld → Maar er zijn verschillen tussen de foto en de wandtegel. Zo wordt het beeld op de wandtegel verlevendigd doordat er een lorrie wordt geladen. In 7 advertenties wordt iets over de zwaarte van het spoor gezegd: 2x “zwaar” en 3x 7 kg/m (dat is waarschijnlijk in tuinderskringen hetzelfde) en verder 4 of 5 kg/m. Er moest onderhoud aan het tuinspoor verricht worden, zoals uit het volgende bericht [7] blijkt: “Maasdijk — Bij het ophalen van verzakt tuinspoor had de tuinder F. T. V. het ongeluk, dat de kelderwind (= dommekracht) uitschoot, waardoor zijn voet ernstig bezeerd werd”. De foto en de wandtegel hierboven tonen een lang stuk kaarsrecht spoor. Minimaal bestond het tuinspoor van een tuinder uit een recht stuk spoor en 1 lorrie, maar zonder draaischijven en wissels. Dat kwam volgens de 68 advertenties 24 x voor en nog eens 5 x met 2 lorries. Interessanter waren de 29 advertenties waarin draaischijven en/of wissels genoemd werden:
	In 1 advertentie was sprake van zowel draaischijven als wissels en in 18 van alleen draaischijven. Daarbij ging het in één geval om een “klemdraaischijf”. Dat moet een drukfout zijn. Het zal gaan om een klimdraaischijf, dus om een verplaatsbare draaischijf. Maximaal ging het om 4 draaischijven (dat in combinatie met 1250 m spoor en 4 lorries) In 10 advertenties was alleen sprake van wissels. Deze foto [5] heeft als beschrijving slechts “smalspoor dia” en als trefwoorden: houten warenhuis, lorrie en smalspoor. De wissel is een eenvoudige schopwissel. Tussen de rails ligt weer een verharding → Slechts in 1 advertentie werd vermeld of het om een links of rechtsleidend wissel ging.
	In veel advertenties (53 van de 68) werden 1 of 2 lorries aangeboden of gevraagd. Lorries hadden doorgaans een houten frame met daarop een houten laadvloer. Ze konden door bekende fabrieken als O&K geleverd worden, maar werden ook vaak zelf gebouwd. Deze lorrie bij een tuinderij aan de Langeweg bij Heerjansdam lijkt zelfbouw. Foto: Frank Schouten, 29-07-2016 → Bakken, kisten, sloffen met aardbeien, etc. werden los op de laadvloer gezet. Het spoor moest dus wel redelijk goed liggen om te voorkomen dat de lading er af schoof. In 4 advertenties werden kipkarren genoemd.
	In geen enkele advertentie werden etagewagens genoemd, maar uit foto’s blijkt dat die er wel waren. Op een platte wagen werd een platform met bijvoorbeeld potplanten gelegd. Daarop paste een volgend platform, etc. De omschrijving in [5] luidt slechts: “Etagewagen dia” → Het gebruikte materieel hing uiteraard af van het soort tuinderij (groenten, bloemen, fruit, etc.) maar dat werd niet in de advertenties genoemd. In [8] wordt voor de gemiddelde bloemisterij gerekend op 150 meter tuinspoor (veel minder dan het hierboven genoemde middelste waarde van 300 meter) met 1 lorrie en 2 kipkarren.
	Leveranciers van tuinspoor Met name Orenstein & Koppel adverteerde veel met tuinspoor: Weekblad voor bloembollencultuur d.d. 22-05-1925 → O&K werkte niet alleen vanuit Amsterdam, maar ook via lokale agenten, in elk geval in Rotterdam, Sassenheim (later Haarlem) en in West-Friesland: ↑ Nieuwe Hoornsche courant d.d. 04-06-1929 15.000 meter is nogal veel. Kennelijk was tuinspoor in West-Friesland in 1929 populair (of nam O&K de omgeving nogal ruim). Ook Oving (zie hier en daar) had er een agent en adverteerde in de Nieuwe Hoornsche Courant.					v
	En dat gold ook voor Spoorijzer in Delft: Nieuwe Hoornsche courant 27-10-1937 → De handelaar Schwanebeck had een agent in West-Friesland, maar adverteerde in Onze Courant. Overigens zijn er geen andere activiteiten van Spoorijzer op het gebied van tuinspoor gevonden. Ook van de Nederlandse smalspoorfabrikant Du Croo & Brauns en de handelaar I.V.B. zijn geen advertenties met betrekking tot tuinspoor gevonden.
	De handelaar Welzenbach had een agent in Groningen en adverteerde regelmatig in het weekblad De Boerderij: Weekblad De boerderij d.d. 31-10-1928 → In de advertentie hiernaast lijkt Welzenbach zich met “Schreeuwannonces” af te zetten tegen Orenstein & Koppel. Bijvoorbeeld de kreet “Concurrentie onmogelijk” in de advertentie (hierboven) in het Weekblad voor bloembollencultuur is nogal schreeuwerig. De allereerste advertentie op deze webpagina is van IJzer-spoor. Van die firma werd echter na 1921 niets meer vernomen. Enasto (N.V. Eerste Nederlandsche Aannemers Spoor- en Transportmateriaal Onderneming) in Delft adverteerde in de Westlandsche Courant en beweerde natuurlijk het goedkoopst te zijn.
	Tractie
	Zie de volgende webpagina’s voor andere tractie dan duwtractie: · Tuinderslorries met verbrandingsmotoren · HaWe elektro-lorries · Koberg elektro-lorries · Elektram
	Opmerkingen:	a)			Het woord tuinspoor werd in advertenties aanzienlijk vaker gebruikt dan het woord tuindersspoor. Toch is voor de titel van deze webpagina voor tuindersspoor gekozen en wel om verwarring te voorkomen met het begrip tuinspoor in de modelbouw.
		b)			Het is één van de weinige advertenties waarin prijzen voor nieuw tuinspoor worden genoemd, maar het is onduidelijk voor welke zwaarte dit gold. Voor gebruikt tuinspoor kwam 50 cent per meter voor, maar dit zal van de conditie en zwaarte van het spoor hebben afgehangen.
		c)			Er zijn zekere aannames gedaan. Stel bijvoorbeeld dat een tuinder in een advertentie 500 m tuinspoor, een draaischijf en een lorrie aanbood, dan is aangenomen dat dit al zijn tuinspoor betrof. Maar het is niet uitgesloten dat hij al bijvoorbeeld een tweede draaischijf aan een buurman had verkocht.
	Bronnen:	[1]			Wikipedia
		[2]			Website https://kasseninnederland.nl/ Het betreft een boek over de periode 1650 – 1950 waarvan de afzonderlijke hoofdstukken gratis te downloaden zijn.
		[3]			Nostalgisch Westland, een Facebookpagina van Clemens Soszna.
		[4]			De grafiek is gemaakt met Delpher. Uiteraard zijn advertenties in vaktijdschriften (zoals de Boerderij en het Weekblad voor Bloembollencultuur) ook interessant, maar Delpher levert daarvoor geen grafische voorstellingen.
		[5]			Westlands Erfgoed (een gezamenlijke activiteit van Historisch Archief Westland en het Westlands Museum).
		[6]			Oudheidkamer Rhoon Poortugaal, Nieuwsbrief nr. 21 - januari 2016. Deze link bevat een tabel met 106 tuinderijen, meestal met een korte omschrijving en vaak met foto’s.
		[7]			Maassluische courant d.d. 14-01-1933.
		[8]			Onderzoek naar de kostprijzen van Bloemisterij-producten voor het teeltjaar 1947, rapport 63, Landbouw-Economisch Instituut, Den Haag.
		{			Eigenaren Tuinderslorries met verbrandingsmotoren HaWe Koberg Elektram
	Terug/verder naar:
					Nieuw Home Inhoud