► Nieuw ◄

► Zoeken ◄

Stoomtractie smalspoor

Stoomtractie normaalspoor

Motortractie smalspoor

Motortractie normaalspoor

Aanvullingen

Elektro-lorries van HáWé

geplaatst: 02-11-2023; laatst gewijzigd: 28-01-2024

Inleiding

Herman Wooning groeide op te midden van sla, tomaten en komkommers in de kassen van zijn vader in Bergschenhoek, maar had geen belangstelling voor het werken als tuinder [1]. Hij had wel belangstelling voor lassen en het werken met metaal. Hij leerde zichzelf de technieken aan om grondstoomlieren te ontwerpen en om spanten en verwarmingen voor in de kassen te maken. Hij startte ook een onderneming voor de toelevering van CO2 gas plus de branders aan kwekers die daarmee de groei van hun gewassen bevorderden [1].

Sticker [1] →

Herman Wooning richtte in 1958 in Bergschenhoek de firma HáWé op [2]. Daarbij is HáWé de fonetische schrijfwijze van zijn initialen. Later werd echter gewoon HaWe geschreven (opm. a).

Elektro-lorrie of aangedreven tuinderswagen

Omstreeks 1965 ontwierp Herman Wooning een zelfrijdende platte wagen met elektrische aandrijving door accu’s voor het smalspoor van tuinderijen. De elektrische uitrusting is onder de opklapbare laadvloer geplaatst. In folders, prijslijsten en dergelijke wordt consequent gesproken over electro-lorry en (na de invoering van een nieuwe spelling) elektro-lorry en elektro-lorrie. Later werden ook soortgelijke voertuigen met luchtbanden gemaakt. Die werden door HáWé elektro-wagen genoemd.

Er werden honderden elektro-lorries gebouwd. Daarvan worden er circa tien bij verschillende smalspoormusea bewaard. Daar spreekt men – ook consequent – over aangedreven tuinderswagen.

Het begin: de volautomatische elektro-lorry

De eerste elektro-lorries reden onbemand. Ze waren aan beide uiteinden voorzien van een beugel, die verbonden was met een schakelaar. Zodra een beugel een obstakel raakte, werd de stroom naar de elektromotor onderbroken en stopte de elektro-lorry. Een voorbeeld: stel dat er spruitjes geoogst werden en naar de weg gebracht moesten worden. Nadat de kisten met spruitjes op de elektro-lorry waren geladen, werd de juiste rijrichting ingesteld en werd de stroom ingeschakeld. De lorry reed weg en stopte nabij de weg, omdat daar een kistje als obstakel geplaatst was. Na het lossen van de lorry werd weer de juiste rijrichting ingesteld en de stroom ingeschakeld. De lorry stopte nu bij een kistje dat voor dat doel was neergezet nabij de plaats waar geoogst werd.

Foto in een folder uit 1966 of eerder [1].

Zie opm. b →

Op de bovenstaande foto zijn de beide beugels te zien en ook twee op staken geplaatste kastjes met (waarschijnlijk) de schakelaars voor aan/uit en de rijrichting. De bedoeling van dit volautomatische bedrijf was om de loonkosten van één man (de berijder van de lorry) uit te sparen. Dat gebeurde indertijd vaker op die manier: zie de webpagina over de monorail.

De Gelderse Smalspoor Stichting heeft een elektro-lorry die sterk lijkt op de automatische HáWé elektro-lorry uit de folder:

De GSS 47 in 2005. De beugels zijn niet meer aanwezig; de staken met bedieningskastjes wel. Foto: Allard Rogier van Ravesteijn →

Het volautomatisch rijden was echter gevoelig voor menselijke fouten: een keer een kistje vergeten te plaatsen of er per ongeluk tegen aan schoppen en een kleine ramp was voorspelbaar: elektro-lorries eindigden in de sloot of gingen op de openbare weg aan het dwalen. Lichamelijk letsel is niet voorgekomen. Maar de schade kon groot zijn, want de elektro-lorries waren niet snel, maar wel heel sterk [1]. Daarom werd overgeschakeld op bemande elektro-lorries.

Foto: Frits van den Helm, 20-04-2020 →

Een zeldzame combinatie:

· Links een automatische HáWé elektro-lorry. Aan elke kopse kant bevindt zich een staak met een bedieningskastje.

· Rechts twee “gewone” HáWé elektro-lorries. Aan één kopse kant bevindt zich een bordes met een staak. Die staak heeft hier (met een dwarsstuk) de taak houvast te bieden aan de bestuurder. Er is geen bedieningskastje; de twee bedieningsorganen bevinden zich nabij het bordes, zoals bij de volgende foto duidelijker zal blijken.

Waarschijnlijk schilderde HáWé de stalen constructiedelen steeds in dezelfde lichtblauwe kleur, die ook op de volgende foto’s vaak te zien is.

De bemande elektro-lorry

Foto van een elektro-lorry op een draaischijf in een kas in een folder uit 1966 of later (opm. b)→

Aan één uiteinde van de lorry is een bordes aangebracht op een zodanige hoogte dat de bestuurder er makkelijk op- en af- kan stappen. Een op het bordes staande bestuurder kan zich vast houden aan een T-vormige constructie van buizen (zie de twee foto’s hieronder voor de twee rijrichtingen).

Direct rechts van de verticale buis is de schakelaar voor de rijrichting te zien. Hier moeten nog de letters A(chteruit) en V(ooruit) worden aangebracht.

Nog verder naar rechts zit het voetpedaal waarmee de bestuurder rijdt en remt: Een citaat uit de folder [1]: “Het pedaal, waarmede men de lorry bedient, heeft 2 functies: bij intrappen gaat de lorry onmiddellijk rijden, terwijl U de lorry tot stilstand brengt door het pedaal eenvoudig los te laten. De lorry is daarbij gelijktijdig geblokkeerd.”

Aan het bordes is een stukje holle buis bevestigd. Hierin kan een eenvoudige koppeling geschoven worden om een wagen aan te koppelen.

Uiterst links is de kabel opgehangen waarmee de accu’s worden opgeladen.

Het betreft hier kennelijk een prototype.

De foto hiernaast toont de definitieve uitvoering:

DSM 151 van het Decauville Spoorweg Museum (ten tijde van de foto nog in de Harskamp). Bron: Nederlandse Museummaterieel Database →

Vergeleken met de zwart-wit foto hierboven is op een andere plaats (dichter bij de hoek) een andere schakelaar geplaatst. Die wordt beschermd door een beugel. De letters A(chteruit) en V(ooruit) geven de rijrichting aan.

De lorry is gerestaureerd met hoekijzers en de laadvloer is vernieuwd.

Hieronder volgen twee foto’s die laten zien hoe er met een HáWé elektro-lorry gereden werd en wordt.

↑ Stichting Rijssens Leemspoor tijdens “Rijssen op de Rails” op 30-08-1991 (Koninginnedag) in het Volkspark in Rijssen ↑

De elektro-lorry rijdt van rechts naar links door het beeld. De bestuurder houdt de horizontale buis voor zijn buik vast. Hij staat op zijn linkerbeen en heeft zijn rechtervoet op het pedaal.

↑ Gelderse Smalspoor Stichting, steenbakkerij Randwijk, 17-05-2012 ↑

De elektro-lorry (GSS 39) uit 1977 rijdt van links naar rechts door het beeld. De bestuurder houdt de horizontale buis achter zijn rug vast. Hij staat op zijn rechterbeen en heeft zijn linkervoet op het pedaal. De buis in de vorm van een omgekeerde U voor de bestuurder ontbreekt bij de oudste elektro-lorries.

De commercie

De HáWé folder uit 1966 of eerder noemt als agent J.A. de Winkel in Hoek van Holland. Die stond vooral bekend als vertegenwoordiger in noodstroomaggregaten. Elektro Aggregaten J.A. de Winkel B.V. ging in 1984 failliet [3]. Er vond een executieverkoop plaats. Uit de aankondiging daarvan [3] bleek dat De Winkel een redelijk uitgeruste werkplaats had met onder andere een vorheftruck, een kolomboormachine, testapparatuur en een kopieerapparaat.

De HáWé de folder uit 1966 of later noemt de agent al niet meer. Kennelijk kon het in de begintijd onbekende HáWé een agent goed gebruiken om de elektro-lorries aan de man te brengen, maar was dat vanwege de gestegen bekendheid na enkele jaren niet meer nodig.

De techniek

Herman Wooning maakte als voorbeeld voor de elektro-lorry gebruik van een door de firma Spijkstaal geproduceerde melkwagen, een zogenaamde ijzeren hond. Hiertoe werden oude ijzeren honden opgekocht [1].

Eén van de vele “ijzeren honden” van de Rotterdamsche Melk Inrichting (RMI) in april 1965. Het is een driewieler. De accu’s zijn geplaatst onder de zetel van de bestuurder en werden dagelijks opgeladen. De elektromotor zat boven het bestuurbare voorwiel en dreef dit aan. Bron: Collectie Ary Groeneveld van het Stadsarchief in Rotterdam →

Ook middenstanders als groenteboeren en bakkers gingen vaak met een ijzeren hond langs de deur. De naam ijzeren hond sloeg er op dat er vroeger soms trekhonden gebruikt werden om melkkarren en dergelijke te trekken.

In de grote loods bij de traverse van het Industrieel Smalspoor Museum in Erica liggen enkele voertuigen boven op elkaar. Ze zijn van hout, dat deels is vergaan. Bovenop ligt de elektro-lorry ISM 92 (zie hier).

Juist in die positie is de elektromotor goed te fotograferen. Op de kopse kant van de motor staat “Spijkstaal Elektro No. EN 21.7 made in Holland”. Het kettingwiel voor de aandrijving van de wielassen bevindt zich aan de van de fotograaf afgekeerde zijde. Op het naar de fotograaf gekeerde uiteinde van de motoras zit een remschijf met soortgelijke tekst. Daaromheen bevinden zich 2 half cirkelvormige remschoenen die scharnieren om S. Er tegenover drukken 2 spiraalveren de remschoenen tegen de remschijf. De rem kan gelost worden met de door het voetpedaal bediende stang T →

Op bovenstaande foto bevindt zich rechts van de motor een sterkstroomschakelaar waarmee de rijrichting wordt gekozen.

De dikke sterkstroomkabels zijn beter van de andere kant te zien →

De schakelaar wordt via een as A bediend met een hendel bij het platform van de bestuurder

↓

De ISM 92 heeft de kenmerken van een HáWé elektro-lorry, al is er flink aan gesleuteld.

Uit de bovenstaande foto volgt:

· Er is inderdaad een relatie tussen HáWé elektro-lorries en Spijkstaal. Waarschijnlijk produceerde Spijkstaal zelf geen elektromotoren. Maar een fabrikant van elektromotoren was natuurlijk best bereid om de naam van een grote klant op de door die klant bestelde motoren aan te brengen. Voor zover bekend werden in de Spijkstaal voertuigen Bosch motoren gebruikt. Het is aannemelijk dat HáWé voor de eerste elektro-lorries inderdaad de motoren uit gebruikte Spijkstaal voertuigen heeft gebruikt, maar daarna de motoren rechtstreeks bij Bosch besteld heeft. Dit te meer omdat bij de van de elektro-lorrie afgeleide elektro-wagen op luchtbanden vermeld werd dat een Bosch motor met rem was ingebouwd.

· Anders dan de meeste railvoertuigen worden de HáWé elektro-lorries dus niet op de wielen of op de wielassen gemonteerde remschijven geremd, maar op de motoras. Een voordeel is dat er geen aparte parkeerrem nodig is. Zo kan het vastzetten van de parkeerrem ook niet vergeten worden.

De techniek van de HáWé elektro-lorries kan verder verduidelijkt worden met de volgende vijf foto’s en hun cursieve bijschriften. Ze zijn afkomstig van de website van Michael Staats (opm. c):

← Laten we onze technische rondgang beginnen aan de achterkant van de wagen. Hier vinden we de 220 volt aansluitkabel voor de acculader (1) en de hoofdschakelaar met sleutel (2).

← Voor rijdstroom zorgen twee accu’s (1). Deze worden normaal gesproken geladen vanuit een ingebouwde acculader (2). Voor de lader zitten de twee motorrelais (3) en de hoofdschakelaar (4).

Het gaat om twee accu’s van elk 12 Volt.

De acculader werkt met een stroomsterkte van maximaal 25 Ampère.

← Na het inschakelen met de sleutel wordt de rijrichting gekozen door middel van een schakelaar (1). Vervolgens wordt het pedaal op het bedieningsbordes aan de voorkant ingetrapt. Eerst lossen de remmen en daarna komt eerst schakelaar 2 in. Deze laat het hoofdrelais opkomen. De motorstroom gaat dan via een set weerstanden (foto hieronder, item 1) lopen. Als het pedaal nog verder wordt ingetrapt komt ook schakelaar 3 in en deze schakelt het weerstandsrelais in (foto hieronder, item 2). Deze sluit de weerstanden kort. Hierdoor zal de spanning volledig op de motor komen zodat de wagen sneller gaat rijden.

← Een close up van de weerstanden (1) en het schakelrelais (2).

Ook zichtbaar is de remschijf op het uiteinde van de motoras met daaromheen de remschoenen en onderin in het midden de door het pedaal bediende stang waarmee de remschoenen van de remschijf gedrukt worden.

Op de foto’s is goed te zien dat de elektro-lorry deels uit metalen profielen en strips en deels uit hout bestaat. Het hout maakt het bevestigen van de elektrische bedrading makkelijk: de beugeltjes worden met een simpel spijkertje vast gezet.

← De elektromotor (4) drijft via een dubbele ketting een tussenas (1) aan en vervolgens via twee zware kettingen de beide assen (2 & 3).

Het remmen is niet 100% veilig: er kan niet geremd worden als de dubbele ketting tussen motoras en tussenas breekt of van een kettingwiel loopt.

Het Decauville Spoorweg Museum (DSM) merkt bij haar aangedreven tuinderswagen 151 op dat het vermogen van de elektromotor 1 pk (0,7 kW) is.

Succes

De HáWé elektro-lorry was licht, zeer eenvoudig te bedienen en goedkoop, namelijk f 4550 in 1977 [1]. In die prijs waren de accu’s niet inbegrepen. Voor de glastuinbouw in warenhuizen was de afwezigheid van uitlaatgassen en motorgeronk een groot voordeel. Tuinders hadden een sterk netwerk, zodat er weinig reclame gemaakt hoefde te worden [1]. Per 3-7-1972 waren er al 192 elektro-lorries verkocht [1].

De productie werd na enkele jaren uitgebreid met vele andere specifiek op de tuinbouw gerichte innovatieve producten. Voor de hand lag de elektro-wagen op vier luchtbanden. Zie de afbeelding hieronder:

↑ De elektro-wagen op luchtbanden; foto in een folder [1] ↑

De elektro-wagen leek sterk op de elektro-lorry, onder andere omdat de bestuurder op een laag geplaatst bordes stond en omdat onder de opklapbare laadvloer soortgelijke elektrische apparatuur geplaatst was. Met de voorwielen werd gestuurd. Alleen de achterwielen waren aangedreven. De trekkracht was daarom minder dan die van de elektro-lorry.

Er kwamen ook elektro-wagens op drie luchtbanden.

Een ander product was een takel met elektromotor. Die werkte niet met accu’s, maar met 380 Volt krachtstroom. Met de takel kon bijvoorbeeld een vrachtauto met kisten beladen worden. Op 3-7-1972 waren er onder andere verkocht [1]:

· 192 elektro-lorries

· 76 elektro-wagens op vier luchtbanden

· 11 elektro-wagens op drie luchtbanden, met een kipbak van 0,45 kuub voor grondtransport

· 67 elektro-takels.

Verdere ontwikkelingen

De elektro-lorry is jarenlang door HáWé gebouwd. In die tijd zijn er verschillende uiterlijke veranderingen geweest.

↑ Foto uit een in 1990 ontvangen folder [4]. De identieke GSS 39 is uit 1977 ↑

De HaWe elektro-lorrie zou zeer degelijk van constructie zijn. In de folders wordt echter niet vermeld welke houtsoort gebruikt is. Wel is bekend [1] dat het hout geconserveerd is met Bondex. Dat is een ook nog heden verkrijgbaar Zweeds product.

In bovenstaande foto is het bordes voor de bestuurder voorzien van een buis die gebogen is in de vorm van een omgekeerde U. Verder naar boven is dit ook te zien voor de GSS 39, die dus niet tot de alleroudste HáWé elektro-lorries behoort.

Op de volgende foto’s is nog veel meer veranderd:

↑ Ben van Wevering fotografeerde op 16-05-2019 deze elektro-lorry aan het Westpad in Ridderkerk Rijsoord ↑

Links is een platte wagen aangekoppeld.

Er zijn de volgende verschillen tussen deze foto en de eerder besproken foto’s:

· Het hout is grotendeels door staal vervangen. Alleen de laadvloer is nog van hout.

· De buizen bij het bordes voor de bestuurder zijn vervangen stalen profielen in de vorm van twee omgekeerde U’s.

· De bediening gebeurt met een (geel) kastje (in de foto aangegeven met een rode pijl).

· De kettingen naar de wielassen kunnen gespannen worden met behulp van schroefspindels waarmee de aslagers verplaatst worden.

Op de naar schatting 800 meter lange smalspoorlijn stond nog een tweede en nog modernere elektro-lorry:

↑ Ben van Wevering fotografeerde op 16-05-2019 ook deze elektro-lorry aan het Westpad in Ridderkerk Rijsoord ↑

Ook hier is het gele bedieningskastje te zien (bij de rode pijl). Het voetpedaal is er nog wel, maar is verplaatst.

Bij onderstaand exemplaar is bijna niets meer van hout. De laadvloer is een traanplaat.

↑ Deze elektro-lorry werd op 29-07-2016 door Frank Schouten gefotografeerd bij een tuinder aan de Langeweg in Heerjansdam ↑

Zowel links als rechts van de elektro-lorry staat een houten wagen.

Bij de elektro-lorry is nog hout te vinden in de vorm van een schot tussen de laadvloer en het bordes voor de bestuurder en de vloer van de accuruimte .

Er zijn twee verbeteringen ten op zichte van de vorige foto:

· De laadvloer is een traanplaat.

· Er is een schot geplaatst tussen de laadvloer en het bordes voor de bestuurder. Dat is veilig (want zo kan de bestuurder niet onverwachts door verschuivende lading getroffen worden) en handig (de lading kan tegen het schot gestapeld worden).

Het hout is niet domweg door staal vervangen. Er zijn nu twee stalen frames die met 4 rubberen veerkussens zijn verbonden.

Dat is te zien in de foto’s die gemaakt zijn tijdens de restauratie van een HáWé elektro-lorry door de Seppelbahn [5].

De HáWé elektro-lorry van de Seppelbahn tijdens de restauratie [5] →

Het bovenste stalen frame rust met vier cilindrische veerkussens op het onderste stalen frame. Twee van die zwarte veerkussens zijn in de rechter bovenhoek van de foto te zien. De veerkussens hebben een centraal gat en worden met bouten (door het centrale gat en gaten in beide frames) en moeren op hun plaats gehouden

Wagens

De door een Háwé elektro-lorrie getrokken of geduwde wagens waren vaak primitieve houten wagens:

↑ Ook deze foto werd op 29-07-2016 door Frank Schouten genomen bij een tuinder aan de Langeweg in Heerjansdam ↑

Van de voorgrond links naar de achtergrond ziet men: een palletwagentje, een waarschijnlijk zelf gebouwde houten wagen met een pallet, de elektro-lorry (nu deels beladen met lege kratten) en weer een houten wagen. De wagens hebben alleen een koppelvoorziening aan de kant van de elektro-lorry. Links houdt het spoor plotseling op.

Fabrieksplaat

De HáWé elektro-lorries waren van fabriekswege voorzien van een fabrieksplaat op de kopse kant aan de zijde van de bestuurder. Slechts op een enkele overlevende elektro-lorrie is nog een fabrieksplaat te vinden:

Fabrieksplaat van de 906 van de Stoomtrein Katwijk Leiden. Foto: Pieter van der Ham →

Kennelijk zijn sommige fabrieksplaten uit voorzorg verwijderd, want voor sommige elektro-lorries zonder fabrieksplaat zijn toch gegevens bekend die normaliter op de fabrieksplaat staan.

Op de fabrieksplaat (die ook voor andere producten van HäWé gebruikt zal zijn) staat:

· Het type:

In het voorbeeld 1000/4. Het getal achter de schuine streep is het aantal wielen. Háwé bouwde elektro-wagens op luchtbanden, zowel met 3 als met 4 wielen en daarvoor was dit een zinvol gegeven. Voor de elektro-lorries was het getal achter de schuine streep altijd 4.
Het is onbekend waar het getal voor de schuine streep voor staat. Het zou de breedte van de laadvloer in mm kunnen zijn. De klant kon die kiezen tussen 900 en 1230 mm.
De spoorwijdte komt in het type niet voor.
Wel werd de 4 achter de schuine streep soms nog uitgebreid met 6E5, 6E6 of 6E8. Dat slaat op de accu’s. De 6 voor de E slaat op het voltage; het laatste getal slaat op de capaciteit in Ah (Ampére-uur). Voor de elektro-lorries was 6 Ah normaal.

· Het bouwjaar
1980 is het laatst bekende bouwjaar.

· Het chassis nummer
Gevonden zijn: 27-6, 01-11, 6-11 en 12/2. Mogelijk is het getal achter het streepje de maand en het getal ervoor de dag van de maand. Het is echter niet belangrijk in het kader van deze website te weten op welke datum een elektro-lorry gebouwd is; het bouwjaar is voldoende.

← Dit is een ongebruikte jongere fabrieksplaat [1].

Veranderingen ten opzichte van de voorgaande fabrieksplaat zijn onder andere:

· Chassis nummer is vervangen door Serienummer.

· HáWé is HaWe geworden.

· De firma is verhuisd van Oosteindseweg 131 naar Oosteindsepad 8.

Varia

Er lagen bij HáWé instructies klaar voor het geval dat een tuinder belde over een storing aan zijn lorrie, bijvoorbeeld “Sla met een hamer voorzichtig op een van de 24 volt Bosch relais…..”. Meestal had dit succes omdat de relais de neiging hadden te kleven bij bepaalde weersomstandigheden [1].

De weerstand spiralen (die er voor zorgden dat na het deels indrukken van het pedaal met de laagste snelheid werd weg gereden) waren breekbaar [1].

HáWé heeft nooit nieuwe wielstellen gekocht. De vondst van een gave partij lorrie wielen met goede naaldlagers gaf veel plezier [1].

Waarschijnlijk moet men dit als volgt zien: dhr. Huub Wooning kwam pas in 1972 in het bedrijf. In die tijd liep de toepassing van smalspoor snel terug en waren niet of weinig gebruikte wielstellen goedkoop verkrijgbaar bij bedrijven die hun smalspoor hadden afgeschaft en bij verhuurders van smalspoor. Dit betekent ook dat sommige nieuwe HáWé elektro-lorries bijvoorbeeld Spoorijzer aspotten hadden, maar andere O&K of IVB aspotten.

Naar het einde

In 1975 begon HáWé met een nieuw systeem: de planten werden op mobiele containers door de kas getransporteerd. Het klassieke smalspoor speelde daarbij geen rol meer. Er werden nog tot in elk geval 1980 elektro-lorries gebouwd (opm. d).

Henk Sluijters vroeg in 1990 informatie van HáWé en ontving toen een folder met daarin onder andere een foto van een elektro-lorry met vaste assen en een enkel frame. Dat suggereert dat de moderne types met instelbare assen en dubbel frame na 1990 zijn gebouwd.

In 1991 bereikte HáWé Elektrotraktie met 115 werknemers een omzet van 40 miljoen gulden [6]. Het was het laatste jaar van HáWé als zelfstandige onderneming. HáWé werd namelijk overgenomen door een dochter van Begemann, de investeringsmaatschappij van Joep van den Nieuwenhuijzen, die toen nog bekend stond als bedrijvendokter. Er volgden vele verwikkelingen [7]. Uiteindelijk werd HáWé een werkmaatschappij van de houdstermaatschappij Codema. De andere werkmaatschappijen (een aluminium verwerkend bedrijf, een software bedrijf en een installateur) waren ook in de tuinbouw werkzaam. Aanvankelijk bleef elke werkmaatschappij onder de eigen naam werken. In 2016 werden de bedrijven officieel samengevoegd en omgedoopt tot één bedrijf: Codema. Het hoofdkantoor was de voormalige HáWé locatie in Bergschenhoek [8]. In 2022 ging Codema failliet.

Al eerder, namelijk in 2008 nam Adriaan Intern Transport in Kwintsheul (sinds 2021 Alblas Intern Transport) de verkoop en het onderhoud van HáWé elektro-wagens en elektro-trekkers over. Dit materieel is anno 2022 nog steeds zowel nieuw als gebruikt verkrijgbaar. Elektro-lorries worden echter niet meer op de website genoemd.

Behoud

Alle Nederlandse smalspoormusea beschikken over enkele elektro-lorries. Doorgaans is de fabrikant HáWé. Het gaat daarbij steeds om de oude uitvoering met veel hout. De onderstaande tabel geeft een (niet compleet) overzicht:

Museum

nummer ¹⁾

Fabrikant

Bouwjaar

Fabrieksnummer

Type

Spoorwijdte

(in mm)

Opmerkingen

GSS 39

HáWé

1977

27-6

1100/4 6E6

700

6E6 is de accu: 6 Volt; 6 Ah ²⁾

GSS 47

HáWé

automatisch

600

SKL 902

HáWé

1980

01-11

500

Anno 2023 niet meer aanwezig

SKL 906

HáWé

6-11

1900/4

700

SKL 907

HáWé

1975

12/2 (chassis nr)

1100/4

700

SRL L1, L2

HáWé

1972

1000/3

600

Zie foto hierboven. 1000/3 betekent 3 wielen !

DSM 151

HáWé

ca. 1975

1100/4 6E6

700

Zie foto hierboven.

DSM 152

HáWé

700

Nu aanwezig bij het Mechanisch Erfgoed Centrum bij Dronten

DSM 153

HáWé

700

ISM 92

HáWé ?

700

ISM 93

van der Wel ³⁾

slangenwagen ³⁾

700

slechts 1 as wordt aangedreven.

ISM 94

Koberg

700

ISM 122

HáWé

600

1) GSS = Gelderse Smalspoor Stichting; SKL = Stoomtrein Katwijk Leiden; SRL = Stichting Rijssens Leemspoor; DSM = Decauville Spoorweg Museum; ISM = Industrieel Smalspoor Museum.

2) Ook werden accu’s met 5 of 8 Ah gebruikt.

3) Informatie van dhr. C. Kouwenhoven via Rianne Ooms: ISM 93 is met 99% zekerheid een Van der Wel spuitwagen. Gerrit van der Wel was een buiten perkgoed/struik/boomkweker/tuinder die grond had aan de Casembrootlaan in Poeldijk. Hij heeft tussen 1967 en 1970, in eigen beheer 6 of 7 (platte tuinderswagens (ex Duijndam Maasland, duwtractie) ingekort, van een motor voorzien en er zogenoemde slangenwagens van gemaakt door op de verhoging een haspel met 100 meter ½ duim slang te zetten. Dhr. Kouwenhoven heeft 30 jaar bij Van der Wel gewerkt.

Er zijn ook in Nederland gebruikte HáWé elektro-lorries bij Duitse organisaties terecht gekomen:

· Wedeler Feldbahn (scrollen naar de laatste foto).

· Seppelbahn (zie hierboven).

· Waldbahn Carlsberg en Schmitthof in Lingenfeld hebben samen 3 HáWé elektro-lorries gekocht. Een exemplaar uit 1975 heeft het bekende grotendeels houten frame. De andere twee (met onbekend bouwjaar) hebben in plaats daarvan een tweede stalen frame dat is afgeveerd op het onderliggende frame.

Zulke geveerde, grotendeels stalen elektrolorries zullen dus van na 1975 dateren. Bekend zijn 7 stuks:

v De 2 van de Waldbahn Carlsberg en de Schmitthof in Lingenfeld.

v 1 exemplaar van de Seppelbahn.

v 1 exemplaar van tuinbouwbedrijf Schaefers bij Amsterdam, te zien op de website van Michael Staats.

v 1 exemplaar bij een tuinder aan de Langeweg in Heerjansdam (zie foto van Frank Schouten hierboven).

v 2 exemplaren bij een tuinderij aan het het Westpad in Ridderkerk Rijsoord (zie foto’s van Ben van Wevering hierboven).

Concurrenten

Er waren meer bedrijven die elektro-lorries produceerden:

· Koberg of Koolhaas

· Elektram

· Tuinder de Jong ?

· Onbekend ?

Ze worden op aparte webpagina’s behandeld.

Conclusies

o De firma HáWé (Herman Wooning) in Bergschenhoek bracht voor 1966 een autonoom rijdende elektro-lorry op de markt.

Het frame bestond uit houten en stalen delen.
De elektrische techniek was ontleend aan de “IJzeren honden” van Spijkstaal.

Er werd geremd met een remschijf op de as van de elektromotor.

o Vanwege de vele ongevallen werd na 1966 overgegaan op bemande elektro-lorries, met aan één kopse kant een bordes voor de bestuurder.

De bestuurder bediende een schakelaar voor vooruit en achteruit en een pedaal.

o Het pedaal was via een stang verbonden met de remschoenen. Als het pedaal niet was ingedrukt duwden veren de remschoenen tegen de remschijf, Hierdoor was een parkeerrem overbodig.
Bij het indrukken van het pedaal werd de rem gelost en ging de elektro-lorry langzaam rijden. De elektrische stroom passeerde weerstanden.

Bij verder indrukken van het pedaal werden de weerstanden overbrugd en werd de snelheid verhoogd.

o In de loop der jaren vonden kleine veranderingen van de elektrolorrie plaats.

In of na 1975 vonden grote veranderingen plaats: het hout verdween grotendeels. Er voor in de plaats kwamen twee stalen frames. Het bovenste frame lag verend op het onderste frame.

Ook werd het mogelijk de kettingen te spannen met behulp van schroefspindels waarmee de aslagers verplaatst worden.

o HáWé produceerde de elektrolorry tot tenminste 1980.

Opmerkingen:

De schrijfwijze van HáWé met 2x een “accent aigue” was mogelijk geïnspireerd door de Wéhaté, een fonetische afkorting van de de tuinbouwtentoonstelling “Westlandse Handelstentoonstelling”. Omstreeks 1977 veranderde schrijfwijze in HaWe, zo blijkt uit onder andere personeelsadvertenties. Op deze webpagina wordt steeds de oudste schrijfwijze aangehouden.

Klik daar voor de hele folder. De PTT abonneenummers in de folder [1] hebben drie cijfers. De folder stamt daarom uit 1966 of eerder. De afkorting HáWé wordt nog steeds niet in de folder gebruikt. Nu is er sprake van de Elektrotransport-firma Herman Wooning.

Klik hier voor de folder van de bemande elektro-lorry. De PTT abonneenummers in de folder [1] hebben vier cijfers. De folder stamt daarom uit 1966 of later.
De folders bevatten relatief weinig gegevens. Bijvoorbeeld het motervermogen, het gewicht, het draagvermogen en de snelheid van de elektro-lorry worden niet genoemd. Volgens de onder c) genoemde website van Michael Staats is het rijklaar gewicht ongeveer 600 kg.

Michael Staats is onverwacht en jong (45) in 2017 overleden. Zijn HáWé website is voor het laatst in 2004 bijgewerkt, maar is anno 2022 nog steeds in de lucht: http://www.geocities.ws/haweuk/ Opmerkelijk is dat vanuit de Nederlandse Museummaterieel Database een aantal niet (meer) werkende links (van het type http://www.geocities.com/haweuk/menu) naar de website van Michael Staats verwijzen.
Websites van overleden personen verdwijnen doorgaans na korte of langere tijd. Om dat voor te zijn is er voor gekozen foto’s van Michael Staats in deze webpagina op te nemen en wel met de oorspronkelijke bijschriften.

De meeste nog bestaande HáWé elektro-lorries hebben hun fabrieksplaat verloren. Er zijn daarom maar weinig bouwjaren bekend. Het jongste bekende bouwjaar is 1980, maar het is goed mogelijk dat er na 1980 nog HáWé elektro-lorries zijn gebouwd. Wel kan gezegd worden dat er in elk geval tot en met 1980 door HáWé elektro-lorries zijn gebouwd.

Met dank aan:

Dhr. C. Kouwenhoven, Rianne Ooms, Frank Schouten, Henk Sluijters, Toon Steenmeijer, Nanning Tomson, Ben van Wevering en Huub Wooning.

Bronnen:

(voor zover niet in de tekst genoemd)

[1]

Informatie van Huub Wooning, de 9 jaar jongere broer van de stichter van HáWé Herman Wooning.

Huub Wooning ging in 1972 bij HáWé werken.

[2]

“HáWé viert gouden jubileum met uitgifte boek” in Groentennieuws van 23 oktober 2008.

[3]

Het Vrije Volk d.d. 09-04-1984.

Algemeen Dagblad d.d. 10-11-1984.

[4]

Informatie van Henk Sluijters.

[5]

De Seppelbahn

Het gaat om een in Nederland gebruikte en in slechte staat verkerende HáWé elektro-lorry voor 500 mm spoorwijdte die via Michael Staats (zie opm. c) in 2016 naar de Seppelbahn is gegaan en daar in 2017 weer in rijdende staat is gebracht. De Seppelbahn geeft als fabrieksnummer 5099 met een vraagteken, maar dat past niet bij de hierboven besproken fabrieksplaten.

[6]

NRC Handelsblad d.d. 06-11-1991.

[7]

Algemeen Dagblad d.d. 12-10-1993.

[8]

Groentennieuws, 19-11-2019.

{

Tuinderspoor in het algemeen Tuinderslorries met verbrandingsmotoren Koberg Elektram

Terug/verder naar:

Nieuw Home Inhoud