Welkom

Inhoud

Inleiding

Andere tractie

Spoorwijdte

Producenten

Import & handel

Eigenaars

Materieel

Links

Contact

► Nieuw ◄

► Zoeken ◄

Stoomtractie op smalspoor

Stoomtractie op normaalspoor

Motortractie op smalspoor

Motortractie op normaalspoor

Verhuurpark van Orenstein & Koppel N.V. in Amsterdam

geplaatst: 15-02-2017; laatst gewijzigd 06-05-2021

Smalspoor stoomlocs

Op de kolenbak van deze 30 pk Orenstein & Koppel stoomloc staat in witte letters en voluit de naam van de eigenaar: Orenstein & Koppel. Deze 700 mm loc was door O&K N.V. in Amsterdam van november 1940 tot juni 1942 verhuurd aan de gemeente Vlaardingen [1] →

De grafiek hieronder is gebaseerd op gegevens van het Stoomwezen (zie dit boek) en toont het aantal stoomlocomotieven waarvoor O&K N.V. in Amsterdam een vergunning van het Stoomwezen had. Er wordt op deze webpagina vanuit gegaan dat deze locs beschikbaar waren voor verhuur, maar het zal ook deels om handelsvoorraad zijn gegaan. Het één sluit het ander niet uit: O&K N.V. zal steeds locs op voorraad hebben gehad. Als een loc uit die voorraad gunstig verkocht kon worden, dan zal dat gebeurd zijn. Maar als een loc uit die voorraad gunstig verhuurd kon worden, dan zal dat ook gebeurd zijn.

(zie ook opmerking a, opmerking b en opmerking c)

In totaal en voor zover bekend (zie opmerking c) heeft O&K N.V. in Amsterdam voor 92 stoomlocs van het fabrikaat Orenstein & Koppel een vergunning ontvangen; daarnaast ook nog voor 13 stoomlocs van andere fabrikaten.

Hoewel O&K N.V. in Amsterdam in 1907 werd opgericht, kreeg het de eerste vergunning van het Stoomwezen pas in 1912. In de eerste jaren werden vooral gebruikte locs (zowel uit Nederland als Duitsland) ingekocht, die telkens na enkele jaren weer verkocht werden. Het totale aantal stoomlocs bleef onder de 10. In de periode rond het eind van de Eerste Wereldoorlog – toen veel stoomlocs in de bruinkoolvelden in Zuid Limburg werden ingezet – bleef er bijna geen stoomloc meer beschikbaar.

Dit beeld veranderde drastisch in 1928/29. In1928 werden werden 12 nieuwe locs van O&K AG ontvangen; in 1929 zelfs 15. Hierdoor steeg het aantal stoomlocs snel tot boven de dertig. Na enkele jaren bij O&K gingen tussen 1934 en 1937 maar liefst 13 van deze nieuw gekomen locs naar Spoorijzer, om in de jaren 1938 – 1943 weer naar O&K N.V. terug te keren. Dit is de belangrijkste oorzaak van de dip in het aantal locs in 1937/38. Naar de achtergrond kan men nu slechts gissen. In en rond 1928/1929 werden door O&K N.V. ook andere nieuwe O&K’s geïmporteerd, die aan diverse klanten verkocht werden. Misschien heeft O&K N.V. te optimistisch ingekocht. Kennelijk kon Spoorijzer de locs enkele jaren verhuren (maar waarom kon O&K N.V. dat dan niet ?).

Na het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog nam het aantal stoomlocs snel toe tot boven de 40. Door het tekort aan benzine en dieselolie werden motorlocomotieven immers minder goed inzetbaar. Er kwamen geen nieuwe locs bij; de bij O&K N.V. instromende locs waren tussen de 12 en 29 jaar oud. Overigens zal het nooit gebeurd zijn dat alle stoomlocs verhuurd waren. Er moest immers onderhoud gepleegd worden en de ketels moesten elke twee jaar door het Stoomwezen gekeurd worden. Soms waren omvangrijke reparaties na een keuring nodig. Ook de concurrent Spoorijzer had maximaal ruim 40 stoomlocs.

Na de piek in de Tweede Wereldoorlog en de herstelperiode daarna zakte het aantal stoomlocs snel. In 1956 bezat O&K N.V. geen enkele stoomloc meer.

Stoomlocs voor 90 cm spoorwijdte

Van de 92 door O&K AG gebouwde locs waarvoor O&K N.V. vergunning kreeg, hadden er 10 een spoorwijdte van 900 cm. Daarvan waren er acht slechts ergens tussen 1913 en 1917 in bezit van O&K N.V.

Grote aannemers hadden zelf 90 cm stoomlocs. Tussen 1918 en 1938 had O&K N.V. geen enkele 90 cm loc. Vanaf 1938/39 tot 1951/52 waren het er twee, beide met bouwjaar 1919. Eén van deze 140 pk locs was in 1942 verhuurd aan het Hollandsch Aannemersbedrijf Zanen Verstoep [2]. Dat bedrijf gebruikte zowel 70 als 90 cm spoor bij de aanleg van het baanlichaam en de bouw van vijf bruggen voor Rijksweg 12 bij Veenendaal. Zanen Verstoep gebruikte hier vier eigen 90 cm locs (een Hanomag, een Jung, een Hogenzollern en een Lincke Hoffmann, allen van 130/150 pk) en had drie 90 cm locs gehuurd van Spoorijzer (een Hanomag van 80 pk, een Borsig van 125 pk en een 110/125 pk Henschel) en één van O&K [2]. In totaal ging het om acht locs van zeven verschillende fabrikaten ! De aanleg van Rijksweg 12 was Kriegswichtig (van belang voor de oorlogsvoering) verklaard en er waren op verschillende plaatsen verschillende aannemers mee bezig. In 1942 werd echter een bouwstop afgekondigd.

Op 20-09-1943 kreeg O&K N.V. bericht dat de vordering van een 90 cm stoomloc was opgeheven [2]. Onbekend is of dit om dezelfde of de andere 90 cm stoomloc ging.

Stoomlocs voor 60, 70 en 75 cm spoorwijdte

In totaal gaat het om 82 O&K locs voor voor de spoorwijdtes van 60, 70 en 75 cm, waarvan:

25 van 20 pk

9 van 30 pk

11 van 40 pk

37 van 50 pk

Van het gebruik van de locs uit de verhuurparken van Spoorijzer en Oving is wel wat bekend omdat op foto’s met grote witte letters Spoorijzer (zie hier) of Oving (zie hier, ook de foto daaronder en daar) op de locs staat. Zulke foto’s zijn voor O&K uiterst schaars (zie de foto bovenin deze webpagina). Denkbaar is dat niet elke aannemer of steenfabriek op deze wijze reclame voor O&K wilde maken. Wel is voor O&K N.V. (net als voor de andere verhuurders) het een en ander bekend uit de drukke periode in de Tweede Wereldoorlog:

□

Via het Stoomwezen (zie dit boek en [3]) blijkt dat de 20 pk O&K stoomlocs 9868 (1921) en 10083 (1926) vanaf 1942 respectievelijk bij bunkerbouw op Schiermonnikoog werden ingezet.

□

Om huizen te vervangen die bij het bombardement van Rotterdam verloren waren gegaan werden er noodwoningen gebouwd. Daarvan kwamen er 410 in de Babberspolder bij Vlaardingen. De gemeente Vlaardingen huurde smalspoor van O&K, vooral voor de aanvoer van zand voor het ophogen. Het smalspoor liep van de Oosthavenkade via de Hoflaan naar de Babberspolder, een afstand van circa 1 km. Er was sprake van een grote en een kleine locomotief. In [1] wordt zelfs een O&K fabrieksnummer gegeven:11814 uit 1929. Dat was volgens dit boek een 30 pk loc voor 700 mm spoorwijdte. Die staat op de foto bovenaan deze webpagina en moet de “grote” locomotief zijn geweest. De “kleine” locomotief staat op de foto hieronder. Alleen het 20 pk type was kleiner dan het 30 pk type.

↑ De “kleine locomotief” met kipkarren met grind onder de provisorische silo op de Oosthavenkade te Vlaardingen in ~ 1940 [1] ↑

Vanaf december 1940 maakte kreeg aannemer Van Rossum medegebruik van het smalpoor voor de aanvoer van bouwmateriaal, tegen een vergoeding van 90 cent per kuub vervoerd bouwmateriaal. Hij kreeg 450 meter spoor om in de bouwstraten te leggen. Op foto’s zijn plateauwagens met stenen te zien [1].

Er ging het één en ander mis: Op 20 maart 1941 kantelde de “grote locomotief”. De oorzaak was een verzakking van de rails, hoewel het spoor wel op een behoorlijk zandbed was gelegd. Twaalf man plus een voorman waren drie en een half uur bezig om de locomotief weer in de rails te kijgen. In juni 1941 reed een locomotief tegen de trechter op de Oosthavenkade, waardoor de trechter in het water viel. Bij één van de locmotieven werd een vlampijp vervangen.

In juni 1942 was het smalspoor niet meer nodig. Het werd terug gezonden met het schip Jacoba Helena. De locomotieven gingen per trailer [1].

□

Een Duitse instantie hield bij waar zich smalspoormaterieel bevond [2]. Hieraan zijn de volgende gegevens voor O&K N.V. te ontlenen:

Tabel 1 Verhuurd spoormaterieel van O&K N.V. in circa 1942 ( steeds voor 70 cm spoorwijdte) [2]

Rails

Kipwagens

Diesellocs

Stoomlocs

Verhuurd aan:

Inzet:

meter

kg/m

aantal

kuub

aantal

pk

aantal

pk

1700

12

40

1

Wegenbouw Mij.

Noordoostpolder

2500

9

30

¾

Wegenbouw Mij.

Noordoostpolder

3000

9

50

¾

2*

14

2*

J. Kuipers te Zurich

wegenbouw in Noordoostpolder

2435

9

20

¾

Heidemij

Ommen

504

9

8

¾

Heidemij

Eindhoven

12026

9

85

¾

3*

3*

Pranger & Roele

weg Blokzijl- Noordoostpolder

4494

9

135

¾

Zanen & Verstoep

inpoldering bij Uithuizermeden

2800

9

83

¾

J. Slingerland

Eindhoven

3000?

9

20

¾

Wegenbouw Utrecht

wegenbouw in Noordoostpolder

452

9

13

¾

Wolterbeek & v. Dorp

wegenbouw in Utrecht

1008

9

20

¾

1

Den Breejen v/d Bout

weg Amsterdam-Utrecht

500

9

0

1

Dikkerboom & Sybrandy

weg Amsterdam-Utrecht

0

10

¾

Gront Mij te Zwolle

VAM in Wijster

662

9

0

Mourik in Groot Ammers

wegenbouw in Utrecht

1000

9

20

¾

Winterswijksche Steen- en Kalkgroeve

4000

9

0

4 **

20

Zanen Verstoep

inpoldering bij Uithuizermeeden

1900

12

25

1

1

20

Wegenbouw Utrecht

wegenbouw bij Katwijk

1001

12

65

¾

3

gemeente Amsterdam

aanleg Westhaven,

3000

12

60

¾

Hogenbirk, Laren

Noordoostpolder

3924

9

30

¾

Plas & Wiers

Noordoostpolder

49906

714

← Som

*

Het gaat om twee verschillende ongedateerde opgaven, met dezelfde lengte rails en dezelfde aantallen wissels, kipkarren en locs. In de ene opgave zijn dit diesellocs en in de andere stoomlocs. Onduidelijk is of het een vergissing betreft of dat de diesellocs later door stoomlocs zijn vervangen (of omgekeerd).

**

Met gasgenerator

De getallen in de tabel betreffen bijna uitsluitend wegenbouw en zullen niet volledig zijn. Bijvoorbeeld de bovengenoemde inzet van 2 locs op Schiermommikoog en de verhuur van materieel aan de gemeente Vlaardingen staat er niet bij. Toch geeft de tabel een idee:

O&K in Amsterdam had in elk geval meer dan 50 km smalspoor en meer dan 700 kipwagens.

Motorlocomotieven voor smalspoor

O&K N.V. zal in het begin waarschijnlijk benzinelocs in de verhuur gehad hebben, maar daar is niets naders over bekend.

Advertentie in het Tijdschrift der Nederlandsche Heidemaatschappij, Jaargang 1937 →

Opvallend in de advertentie is dat wel motorlocomotieven, maar geen stoomlocomotieven genoemd worden. Die waren in 1937 volgens bovenstaande grafiek toch ruim aanwezig.

In Tabel 1 staat de verhuur van twee 14 pk diesellocs omstreeks 1942 vermeld. Dat zullen locs van het type RL1c geweest zijn.

← Collectie: gemeente Havelte, deelcollectie: Historische Vereniging Havelte, fotonummer: HA028601005, datering: 1944, Tekst: Op de Montania: Henk Gol uit Uffelte.

Dit is een RL1a of RL1c, in de Tweede Wereldoorlog ingezet bij de aanleg van het vliegveld bij Havelte. De witte letters maken duidelijk dat het om een huurloc van O&K gaat. Dat is opmerkelijk: de heren Orenstein en Koppel waren joods. Hun bezit was onteigend en O&K AG in Duitland voerde de naam MBA. Ook O&K N.V. in Amsterdam moest – in begin 1943 – de naam in MBA veranderen.

Het fabrieksnummer en bouwjaar (en dus de geschiedenis) van deze drie RL1c’s zijn niet bekend.

Van de verhuur van een vijftal RL1c’s zijn wel exacte gegevens bekend:

Fabrieks-

nummer

Bouw-

jaar

Verhuurd aan

Periode

Opmerkingen

10289

1939

Heidemij voor

aanleg autoweg Geleen-Heerlen [4]

1940-1941

De waarde van de loc was f 4500; de huur per week bedroeg f 75 [4]. In 1956 naar steenfabriek Hendrikx in Gilze.

4779

1932

Twiskeplan

1948-1954

[5]

7829

1937

Twiskeplan

1949-1954

[5]

8120

1937

Twiskeplan

1952-1954

[5] In 1960 naar Holl. Beton Mij.in Amsterdam.

10692

1940

Twiskeplan

1948-1954

[5] Nieuw geleverd aan J. Visser Bz, Sliedrecht.

In 1960 naar v.d. Hilst & v.d. Weert in Renesse.

Kennelijk werd het verhuurpark van de vooroorlogse RL1c’s omstreeks 1960 grotendeels opgeruimd. Zoals hieronder namelijk zal blijken waren alle genoemde locs in 1967 uit het verhuurpark verdwenen en vervangen door locs van het type MD2 en de naoorlogse types MV1 en MV2.

Tijdens een bezoek aan O&K in Amsterdam in 1987 konden verschillende lijsten en kaartenbakken worden ingezien. Onder deze gegevens bevond zich ook een opsomming van het volledige verhuurpark in 1967. Deze gegevens zijn weergegeven in de eerste drie kolommen van de tabel hieronder. De gegevens in de overige kolommen komen via het fabrieksnummer uit fabriekslijsten en literatuur. Voor één loc zijn geen gegevens bekend.

Tabel 2 Het huurpark motorlocs van Orenstein & Koppel N.V. in Amsterdam in 1967

Type	Vermogen in pk	Fabrieks nummer	Bouwjaar	Spoor- wijdte	Eerste eigenaar	Latere eigenaar
RL1a	11	onbekend	?	?	?
RL1c	14	4011	1930	700	O&K A'dam	}	In 1963, resp.1961 naar Faas in Amsterdam; kennelijk ≤ 1967 terug bij O&K N.V.
RL1c	14	10898	1940	700	Zanen Verstoep
MV1a	20	25315	1954	700	O&K A'dam
MV1a	20	25318	1954	700	O&K A'dam
MV1a	20	25320	1954	700	O&K A'dam
MV1a	20	25345	blanco	700	?
MV1a	20	25462	1953	700	O&K A'dam
MDL *	20	7602	1937	700	?
MDL *	20	9422	1939	700	O&K A'dam
MDL *	20	10937	1941	700	Staatsmijnen	}		In 1960 naar Hillen & Roosen in Amsterdam; kennelijk ≤ 1967 terug bij O&K N.V.
MDL *	20	11324	1939	700	O&K A'dam
MDL *	20	11917	1943	700	O&K Budapest
MV2	30	25332	1955	700	v. Oord, Werkendam	v. Baarsen, Halfweg **
MV2	30	25349	1955	700	v. Oord, Werkendam	v. Baarsen, Halfweg → Sprookjeswonderland, Enkhuizen **)
MV2a	40	25526	1953	700	O&K A'dam
MV2a	40	25573	1953	700	O&K A'dam
MV2a	40	25577	1953	700	O&K A'dam

Opmerkingen bij de tabel:

*

O&K Amsterdam gebruikte hier - en ook in een andere lijst - het onbekende type MDL. Vergelijk met fabriekslijsten levert dat hiermee steeds het type MD2 wordt bedoeld; fabrieksnummer 11324 is echter een MD1.

In 1960/1961 had O&K in Amsterdam al vier andere MD2 verhuurlocs omgebouwd voor normaalspoor; zie hier.

**

Deze locs stonden – met een derde van Van Baarsen afkomstige O&K – van 1988 tot 1990 bij de handelaar Ahlmann in Ammerzoden langs de A2.

De locs van het type MV1 zullen bedoeld zijn geweest om de MD2’s ter vervangen, terwijl de locs van het type MV2 en MV2A de stoomlocs moesten vervangen. De laatste stoomloc was immers in 1955 uit het verhuurpark verdwenen.

Over de verhuur van deze nieuwe types lijkt niets bekend.

Kipkarren en smalspoor

In Tabel 1 zijn voorbeelden van de verhuur van kipkarren en spoor voor 70 cm spoorwijdte te vinden. O&K N.V. bezat ook 90 cm materieel: volgens [2] 2800 m spoor van 24 kg/m en 46 kipkarren van 2,5 kuub. Daarvan was in circa 1942 1500 m spoor – samen met een 90 cm stoomloc – verhuurd aan Zanen Verstoep in Uithuizermeeden.

Ook de kleine opdrachten werden niet versmaad:

Rotterdamsch nieuwsblad, 07-08-1919.

Met peeën worden suikerbieten bedoeld →

Op nevenstaande foto staat het O&K logo duidelijk op de kipbak. Dat zal gedaan zijn ter onderscheid van kipkarren van andere verhuurders. Doorgaans waren logo’s (ook bij andere verhuurders) niet (meer) zichtbaar aanwezig.

Detail van een foto uit de Haagse Beeldbank betreffende de aanleg van een tankgracht vanaf het Malieveld richting Haagse Bos in circa 1943 →

Behalve spoor werden uiteraard ook wissels, draaischijven en lorries verhuurd. Net als Spoorijzer verhuurde O&K niet alleen smalspoormateriaal, maar ook rijplaten en draglines [6].

Het einde van het verhuurpark van smalspoor

Al vanaf 1960 adverteerde O&K N.V. in het Tijdschrift der Nederlandsche Heidemaatschappij alleen nog met draglines, maar niet meer met kipkarren. Dat onderstreept het afnemend belang van smalspoor. Maar zoals uit Tabel 2 blijkt had O&K N.V. toen – en ook in 1967 – nog wel smalspoor. Ook was O&K N.V. nog actief als leverancier van smalspoormaterieel. Zo kocht de Leidsche Duinwater  Maatschappij in 1971 20 gereviseerde kipwagens en twee losse kipbakken bij Orenstein & Koppel in Amsterdam.

In de jaarverslagen van Orenstein & Koppel N.V. in Amsterdam werd pas in 1978 voor het eerst geen meer melding gemaakt van verhuur van smalspoormaterieel [6]. Het totale verhuurpark bestond toen voor ƒ 85.646 aan rijplaten en voor ƒ 1.559.030 aan machines (zoals draglines, locs, etc.) die in 7 jaar werden afgeschreven.

Verhuur normaalspoormaterieel

Algemeen Handelsblad 09-02-1925→

De te verhuren goederenwagens waren niet bij O&K N.V. in Amsterdam voorradig, maar kwamen uit Duitsland. Zo bood O&K N.V. op 8 februari 1932 aan de Koninklijke Zout in Hengelo te huur aan: 1 normaalsporige loop- en bedrijfsvaardige ketelwagen, met een inhoud van 15 kuub bij een draagvermogen van 15750 kg, ingeschreven in het wagenpark van de Duitse Rijksspoorwegen, echter toegelaten in het internationale verkeer, voorzien van luchtreminrichting, remmershuis, handspilrem, uitgerust met verwarmingsslang, het laatst gebruikt voor het transport van loog, voor ƒ 1 per dag [7].

Na WO II trad O&K N.V. op als agent van ketelwagenverhuurder VTG, die ook aandelen in O&K N.V. had. Eén en ander werd in 1984 beëindigd.

O&K N.V. verhuurde in de jaren 1991-1995 een paar normaalspoorlocs; zie dit boek.

Conclusies:

-

Op het hoogtepunt (gedurende de tweede Wereldoorlog en de eerste jaren erna) had Orenstein & Koppel in Amsterdam vergunning voor meer dan 40 stoomlocs op smalspoor.

-

In 1967 bestond het verhuurpark van Orenstein & Koppel uit achttien diesellocs voor smalspoor.

-

Minstens zeventien daarvan hadden een spoorwijdte van 700 mm

-

Sommige van deze verhuurlocs zijn nieuw aan O&K A’dam geleverd; andere zijn gebruikt bij O&K terug gekomen.

-

Afgezien van de ombouw van vier locs op normaalspoor vonden - voor zover bekend - de verhuurlocs na het opdoeken van het huurpark in 1977 geen volgende toepassing meer.

Opmerkingen:

a)

In de grafiek is een loc als één loc gerekend voor elk vol jaar dat de vergunning van kracht was. In het jaar waarin de vergunning verleend werd is de loc voor de helft meegerekend.

b)

Het Stoomwezen vermeldt ook diverse locs die eigendom werden van O&K N.V. en waarvoor geen vergunning werd aangevraagd (de volgende eigenaar vroeg dan meestal een vergunning aan). Deze locs zijn niet in de grafiek meegerekend.

c)

Het is bekend dat de gegevens van het Stoomwezen onvolledig zijn. In het geval van O&K N.V. kan men zich hier geen beeld vormen door de gaten in een lijst met vvb nummers. Het Stoomwezen noemde de ketels van locomotieven, maar ook van bijvoorbeeld locomobielen en hijskranen “vervoerbare” ketels en gaf van elke ketel van een bepaalde gebruiker in chronologische volgorde een vvb (vervoerbare ketel) nummer. Bij de vele vergunningen voor O&K N.V. worden echter geen vvb nummers genoemd (zie dit boek), hoewel dat voor andere gebruikers in district Noord Holland van het Stoomwezen wel het geval is.

Met dank aan:

Gerard de Graaf en Kees Plug.

Bronnen:

[1]

Frans W. Assenberg, “Uit nood geboren”, Stichting woonbedrijf Vlaardingen, 1997.

Zie ook:

http://www.geschiedenis.nl/nieuws/artikel/3458/vlaardings-diorama-reconstrueert-het-verleden

[2]

NIOD Instituut voor Oorlogs-, Holocaust- en Genocidestudies, Toegangsnummer: 039 Generalkommissariat für Finanz und Wirtschaft inv. nr. 2577 Stukken betreffende het huren, kopen en vorderen van bouwmachines, baggerwerktuigen, smalspoor en ander bouwmateriaal door Duitse instellingen, 1940-1944.

[3]

Peter de Lange, “Het Treintje”, Bunkermuseum Schlei, 2016. Zie hier.

[4]

Gelders Archief, Toegangsnummer 0925: Bouwkundige Dienst (?!) van de Heidemij.

[5]

Provinciale Waterstaat: Twiskeplan, Noordhollands Archief, toegangsnummer 342.

[6]

Jaarverslagen van O&K N.V., berustend bij het Nederlands Economisch Historisch Archief in Amsterdam.

[7]

Archief Koninklijke Zout bij het Historisch Centrum Overijssel in Zwolle.

{

Orenstein & Koppel N.V. Import en handel

Terug/verder naar:

Nieuw Home Inhoud