Welkom Inhoud Inleiding Andere tractie Spoorwijdte Producenten Import & handel Eigenaars Materieel Links Contact ► Nieuw ◄ ► Zoeken ◄	Stoomtractie smalspoor			Stoomtractie normaalspoor	Motortractie smalspoor				Motortractie normaalspoor
	Heidemij = (na 1963 Koninklijke) Nederlandsche Heidemaatschappij
	Inleiding In 1888 werd de Nederlandsche Heidemaatschappij opgericht met als doelstelling het adviseren bij en het stimuleren van de ontginning van woeste gronden, het aanleggen en in standhouden van bossen en het aanleggen en onderhouden van bevloeiings- en grondverbeteringswerken. In 1897 kwam daar nog bij de ontwikkeling en verbetering van de zoetwatervisserij. Al snel breidden de werkzaamheden zich uit van adviseren tot het uitvoeren van werken. Ook opdrachtgevers van buiten het ledenbestand werden bediend [1]. De Heidemij heet sinds 1997 Arcadis. Onder regie van de Heidemij werden veel werkverschaffingsprojecten uitgevoerd. Voorbeelden zijn de aanleg van parken (zoals het Amsterdamse Bos), defensieprojecten (zoals de aanleg van vliegveld Katwijk, dat later Valkenburg werd genoemd) en waterstaatkundige werken zoals de aanleg van het Valleikanaal. Opzichters van de Heidemij hielden toezicht en administrateurs van de firma berekenden de lonen en betaalden ze uit [2]. Aan de werken die door de Heidemij werden uitgevoerd kwam vaak smalspoor te pas. De Heidemij huurde dit. De desbetreffende administratie voor de periode van circa 1938 tot circa 1942 is bewaard gebleven [3]. De indeling is in zogenaamde Ambtsgebieden van de Heidemaatschappij. Met name Ambtsgebied Haarlem - waaronder de omvangrijke werkzaamheden aan het Amsterdamse Bos vielen – ontbreekt echter vrijwel geheel. In nota’s werd vastgelegd om hoeveel rails, wissels, draaischijven, klein ijzerwerk, kipwagens en – indien van toepassing – locomotieven het ging. De administratie ging ver: doorgaans werd van de gehuurde locs genoteerd motorvermogen, gewicht, spoorwijdte, fabrieksnummer en zelfs motornummer. Locomotieven werden vrijwel uitsluitend gehuurd van de firma Spoorijzer; zie hier en [3].
					← De Heidemij gaf vanaf 1889 het “Tijdschrift der (na 1963 Koninklijke) Nederlandsche Heidemaatschappij” uit. Daarin staan veel advertenties voor smalspoor materieel van Spoorijzer, Orenstein & Koppel, Du Croo & Brauns, IVB en Oving. De advertentie links is uit 1941, maar werd ook jaren daarvoor en daarna gebruikt. Bij grote projecten van de Heidemij werd met loctractie gewerkt. Maar de advertentie maakt het niet mooier dan het vaak was: bij tientallen kleinere projecten werden alleen rails en kipkarren gehuurd en werden de kipkarren door werklozen geduwd. Klik hier voor een rijkelijk met foto’s geïllustreerd verslag van zo’n in 1951 geheel met handkracht door de Heidemij uitgevoerd project [4]. Spoorijzer maakte van de gelegenheid gebruik om ook reclame te maken voor het gebruik van versleten spoorstaven bij afrasteringen.
	Valleikanaal [5] en aansluitend defensiewerk Door het afsluiten van de Zuiderzee in 1932 bleef het waterpeil van het IJsselmeer voortaan constant en kon de afwatering van het grensgebied tussen Utrecht en Gelderland sterk verbeterd worden. De provincie Utrecht gaf daarom opdracht tot het graven van het 42 kilometer lange Valleikanaal tussen de voet van de Grebbeberg en de rivier de Eem in Amersfoort. Daarbij werd deels gebruik gemaakt van bestaande waterlopen. Het werk vond plaats tussen 1935 en 1941 in het kader van de werkverschaffing. De leiding was in handen van de Heidemij. Het Valleikanaal (en ook de aansluitende Eem) kreeg meer militaire betekenis toen het Nederlandse opperbevel in 1939 besloot dat de Grebbelinie de voorkeur kreeg boven de Hollandse Waterlinie als hoofdverdedigingslinie bij een Duitse inval. Dit leidde tot versnelling en uitbreiding van de werkzaamheden. Er moest immers voorkomen worden dat de vijand ergens tussen de Grebbeberg en het IJsselmeer om de Grebbelinie heen kon trekken. Zodoende heeft de Heidemij ook werk voor Defensie uitgevoerd, in elk geval bij het dorpje Hoogland (dat anno 2010 al lang door de bebouwing van Amersfoort is omsloten en noordelijk van het centrum ligt). Waarschijnlijk ging het om het “Werk bij Krachtwijk”, waarvan anno 2010 nog drie kazematten resteren. Uit de tabel volgt dat hier drie van Spoorijzer gehuurde Deutz OME117F’s werden ingezet. Het onderstaande heeft betrekking op de werkzaamheden aan het Valleikanaal tussen de spoorlijn Amersfoort-Zwolle en de Asschatterweg in Leusden. Dit traject van 5 kilometer is anno 2010 aan de Amersfoortse kant al lang in de bebouwing opgenomen. Vanaf de A28 is het jaagpad aan de oostelijke kant nog aanwezig. Op de andere oever ligt de 4 meter hoge wal, die is opgeworpen met de voor het Valleikanaal uitgegraven grond en die onderdeel vormde van de verdedigingslinie. Volgens een krantenbericht [6] waren er in april 1939 ruim 400 man aan het werk. De bruggen en ook het gedeelte van het Valleikanaal tussen de Eem en de spoorlijn Amersfoort-Zwolle zijn al eerder gebouwd. Het smalspoor liep onder de brug in de spoorlijn Amersfoort-Zwolle door. In totaal moest 233.000 kuub grond verzet worden. Daartoe reden vijftig treinen per dag en per richting. Bij dubbelspoor was een wisselwachter actief:
								← Deze foto [6] uit de collectie van Toon Steenmeijer stamt uit april 1939. Er kan geen misverstand over bestaan dat de loc bij Spoorijzer in Delft is gehuurd. Een bedrijfsnummer is niet aangebracht. Het loctype is Deutz OMZ117F. Weliswaar is de bovenste helft van de cabine verwijderd, maar de onderste helft is duidelijk te zien. Daarin staat (in rijrichting gezien) linksachter een gasfles met perslucht voor het starten. Er is een kledingstuk overheen gehangen, maar het handwiel van de afsluiter is nog net zichtbaar. Op een andere foto uit [6] is eenzelfde loc te zien, met 18 kipkarren. De Heidemij huurde voor dit werk bij Spoorijzer ook locs van het type Deutz OME117F.
	Op 23 december 1938 was er sprake van een behoefte van drie 26 pk/6.5 ton diesellocs voor 700 mm plus één reserve, 5000 m + 2900 m rails, 125 + 56 ¾ kuubs kipwagens, plus drie Deutz locs 13 pk (waarschijnlijk is op 28 december van de 13 pk locs afgezien; gerefereerd wordt naar een onderhoud daarover). Op 28 december 1938 stuurde SIJ een tekening van een door de Heidemij te bouwen locomotief- en reparatieloods. SIJ stelde een monteur-machinist beschikbaar voor onderhoud [3]. Uit de tabel volgt dat er in werkelijkheid vanaf midden 1939 twee maal zoveel locs aanwezig waren, namelijk zes OME117F’s en zes OMZ117F’s. Dat zal te maken hebben met de versnelde aanleg in verband met de oorlogsdreiging. Op een foto in [6] is een trein van een OMZ117F met 20 kipwagens te zien. In de vorige alina kwam ter sprake dat de kipwagens een inhoud van ¾ kuub hadden. Een trein vervoerde dus 15 ton. In het bijschrift van bovenstaande foto wordt gesproken over 50 treinen per dag en per richting. Dat maakt 750 ton per dag. Het grondverzet van 233.000 ton zal dan 311 werkdagen – dus circa een jaar – in beslag hebben genomen.
	Het smalspoor mocht zich op 17 juni 1939 over koninklijke belangstelling verheugen [7]: “Met een klein gevolg arriveerde de Koningin, waarna de Commissaris (van de Koningin) haar ontving. Allereerst werd toen gereden naar de brug in den Horster Straatweg (= Horsterweg in Leusden), waar men bezig was met het ontzoden van het terrein, dat tot Valleikanaal zal worden vergraven. Hier onderhield H. M. zich minzaam met verschillende arbeiders. Van den Horster Straatweg begaf het gezelschap zich naar Krakhorst (een boerderij, die thans door de woonbebouwing in Leusden is omgeven), waar het kanaal in een verder stadium van ontwikkeling is en de ontgraven grond met kruiwagens in den te maken dijk en andere ophoogingen wordt gebracht. Van den juist ingevallen schafttijd maakte de Koningin dadelijk weer gebruik om enkele groepen arbeiders aan te spreken, naar hun eigenlijke vak te informeeren en tal van vragen te stellen, welke van hare hooge belangstelling getuigden. Van Groot Krakhorst werd gereden naar de boerderij de Driftakker ten Zuidoosten van Amersfoort. Vervolgens werd langs het in aanleg zijnde kanaal gewandeld via de Barneveldsche sluis, waar ir P. Boezaardt aan H.M. werd voorgesteld. Hier werd het graafwerk met grondvervoer door middel van klein spoormaterieel in oogenschouw genomen. Nabij de brug in den hoogen weg (de Hogeweg is nu een drukke invalsweg in Amersfoort) onderhield H. M. zich wederom met verschillende arbeiders. Ook hier bleek weer welk een goede stemming onder de arbeiders op deze werken heersen, en hoe erkentelijk men is voor het productieve werk, dat hier aan zooveel werkloozen wordt geboden.” Over de goede stemming onder arbeiders bij werkverschaffingsprojecten zijn vooral hele andere meningen bekend [2], bijvoorbeeld “Je werd niet geslagen. Maar voor de rest was je een slaaf” en “In mijn ploeg had ik van alles. Dominees, onderwijzers, timmerlui.... Maar, och gut man, die stumperds kwamen niet eens aan 15 cent toe, terwijl je 24 moest halen per uur om aan een minimumweekloon van twaalf gulden te komen”.
	Eemnes De krant “’Het Vaderland” berichtte op 5 november 1938: “Onder voorzitterschap van het lid van Ged. Staten van Utrecht, den heer G. H. l. van Spanje, is te Eemnes de vergadering van eigenaren in de Eemnesser buitenpolders gehouden. Met groote meerderheid van stemmen is tot ruilverkaveling van dit gebied besloten. Het blok is groot 2100 ha. verdeeld in 1500 kadastrale perceelen, in handen van vijfhonderd eigenaren. In oppervlakte overtreft dit project de bekende Staphorster verkaveling. De opzet der verkaveling is in hoofdzaak tot den aanleg van een wegennet te geraken, de smalle langgerekte perceelsindeeling te verbeteren en alle verplichtingen in zake het geven van overweg te doen vervallen. De exploitatie zal daardoor beter en goedkooper kunnen geschieden, terwijl mede de gelegenheid wordt geschapen voor boerderijenbouw, hetgeen vooral voor het Gooi. waar steeds meer cultuurgrond tot bouwterrein wordt bestemd, van beteekenis kan blijken. Voor de uitvoering in rijkswerkverschaffing heeft het Ministerie van Sociale Zaken een subsidie van 100 pct in de arbeidsloonen toegezegd, terwijl in verband met den aanleg van den rijksweg Eemnes – Hoevelaken (de huidige A2), welke het gebied zal snijden, op een bijdrage van f 80.000 van den Rijkswaterstaat kan worden gerekend ”.
						Door de aanleg van de Afsluitdijk liep dit gebied bij hoog water niet meer vanuit de Eem onder en kon het in cultuur worden gebracht. Deze ruilverkaveling vond plaats van 1938 tot 1943. ← Op de door J.J. Overwater op 26-07- 1941 in Eemnes genomen foto, staat de stoomloc Spoorijzer vvb 42 alias Henschel 21766 (1930). De naam Spoorijzer is met grote letters aangebracht, maar er is geen nummer te lezen. De fotodatum valt juist buiten de periode die in de archieven van de Heidemij in het Gelders Archief gedocumenteerd is. Daarin worden voor Eemnes een vijftal Deutz diesellocs van het 13 pk type OME117 genoemd:
						Deutz 10835 (1932) en 19563 (1937) waren tot 12 november 1940 bij Eemnes. Daarvan bestaat de 10835 nog en wel bij het Decauville Spoorweg Museum in de Harskamp. De loc heeft nu een A1L514 motor. Daarom ontbreekt de plompe luchtinlaat/filter voor de originele watergekoelde motor. Voor zit 1 paar ballast-blokken (er is ruimte voor 2 paar). ← Foto: Arnoud Bongaards, 25-07- 2008
	Deutz 11927 (1934) was slechts van 23 tot 28 oktober 1940 in Eemnes; Deutz 19569 (1937) en 21201 (1938) waren er vanaf respectievelijk 14 en 17 maart 1941. Zie voor de levensloop van de genoemden Deutz locs de Deutz lijst van Toon Steenmeijer.
	Andere projecten in de omgeving van Eemnes Zowel voor als na dit besproken project uit 1938-1943 werd er een ander project in dit gebied uitgevoerd.
							Vanwege de afsluiting van de Zuiderzee kon de zeedijk – de Wakkerendijk – in Eemnes worden afgegraven. Het zand werd gebruikt voor wegenaanleg in de polder. ←De foto komt van de Historische Kring Eemnes [8] en dateert uit circa 1933. Let op de ligging van het spoor ! Het is onbekend of de Heidemij ook bij dit project betrokken was.
							Na de ruilverkaveling in 1938/1943 ten westen van de rivier de Eem, startte in 1943 een nieuw project “Beoosten de Eem”. Dit werd weer uitgevoerd door de Heidemaatschappij, met arbeiders van de Dienst Uitvoering Werken en in 1947 ook met politieke gevangenen uit kamp Laren [9]. In januari 1947 werd de uitvoering versneld door mechanisatie en openbare aanbesteding. ←Archief Eemland [9] heeft een uitgebreid foto-album (zoek in de beeldbank op ruilverkaveling). Daaruit blijkt dat er ook smalspoor werd toegepast (in elk geval ook met minstens één Deutz OME117 van Spoorijzer), maar ook draglines en vrachtauto’s.
	Vliegveld Valkenburg Op 17 april 1939 werd begonnen met de aanleg van het militaire vliegveld Katwijk door de Heidemij. Na de Tweede Wereldoorlog is dit vliegveld tot 2006 als Marinevliegkamp Valkenburg is bedrijf geweest. Op http://oudvalkenburgzh.nl/pdffiles/Herleefd_Verleden.pdf is onder andere te vinden: “De aanleg ervan werd uitbesteed aan de Heidemaatschappij die daartoe een drieduizend werklozen uit de wijde omgeving ter beschikking kreeg”. Wikipedia houdt het op ruim duizend werklozen. Het één sluit het ander niet uit: waarschijnlijk waren er circa 1000 man aan het werk, maar werden die enkele malen “ververst”, zodat er in totaal drieduizend werklozen bij de aanleg betrokken zijn geweest: Volgens een totaaloverzicht van de Heidemij waren in 1939 aanwezig: • 5000 m spoor van 10 kg/m • 3500 m spoor van 12 kg/m • acht 13 pk Deutz locs • twee 26 pk Deutz locs Op een ander tijdstip in dat jaar waren er vier stoomlocs van 50/55 pk en twee 13 pk Deutz locs. Opmerkingen Er zijn nog veel meer werken onder regie van de Heidemij uitgevoerd. Overigens werden niet alle werkverschaffingsprojecten onder regie van de Heidemij uitgevoerd. Zo had bij een grote en jarenlange ontginning in de kop van Overijssel de N.V. Ontginningsmaatschappij Land van Vollenhove het ingenieursbureau van Hasselt en de Koning (Haskoning) ingehuurd voor de technische leiding. Ook hier werd veel smalspoor (met Deutz motorlocs) gebruikt. Vele gemeenten voerden werkverschaffingsprojecten in eigen beheer uit.
	Bronnen	[1]	https://www.knhm.nl/historie-knhm/
		[2]	http://www.ddh.nl/duurzaam/landbouw/2001/september/werkverschaffing.html
		[3]	Gelders Archief, Toegangsnummer 0925: Bouwkundige Dienst (?!) van de Heidemij
		[4]	https://www.oud-apeldoorn.nl/straten-a-z/s/sprengenpark.html
		[5]	De website Valleikanaal is helaas niet meer actief nadat het waterschap Vallei en Eem in 2013 fuseerde met het waterschap Veluwe.
		[6]	Weekblad Utrecht in Woord en Beeld , april 1939, collectie Toon Steenmeijer
		[7]	De krant Het Vaderland van 17 juni 1939
		[8]	Historische Kring Eemnes: http://www.historischekringeemnes.nl/
		[9]	Archief Eemland: http://www.archiefeemland.nl
		{	Deutz verhuurpark van Spoorijzer
	Terug/verder naar:
			Nieuw Home Inhoud