Industriespoor

► Nieuw ◄

Deutz Verhuurlocomotieven van Spoorijzer

↑ Op het origineel van deze foto uit het Delfts gemeentearchief is met een loep het Deutz fabrieksnummer 11591 te lezen. In de fabriekslijst is te vinden dat het om een in 1933 gebouwde OMZ122F voor 700 mm spoorwijdte gaat. In grote witte letters is “Spoorijzer Delft ” op de motorkap gezet. Dat was bij de meeste huurlocs het geval. Men werkte niet met Spoorijzer bedrijfsnummers, maar met de fabrieksnummers.

De oplegger lijkt overigens niet op de last van 10 ton berekend te zijn.

Samenvatting

· Spoorijzer had in 1940 meer dan 47 vooroorlogse Deutz diesellocs voor de verhuur.

· De spoorwijdte van al deze locs was 700 mm.

· Bijna alle locs waren van de types OME117F van 13 pk en OMZ117F van 26 pk.

· Naast deze locs had Spoorijzer nog tientallen stoomlocs. Die hadden grotere vermogens dan de diesellocs. Soms werden op hetzelfde werk zowel diesel- als stoomlocs ingezet.

· Bij grote werken bouwde de huurder op aanwijzingen van Spoorijzer een locloods en stelde Spoorijzer een monteur-machinist beschikbaar voor onderhoud. Er waren wisselwachters actief bij de overgangen tussen dubbel- en enkelspoor.

· De locs (en de kipkarren, rails en wissels) werden vaak met het eigen motorschip “Willem” naar de werkplek gevaren.

Loctypes

Het gaat vrijwel uitsluitend om diesellocs van de Deutz types OME117F en OMZ117F (waarin de vaak weggelaten F voor Feldbahn staat en OM Otto Motor zou betekenen). Genoemde types hebben watergekoelde tweetakt dieselmotoren van het Deutz type OM met een slag van 17 cm. De E en Z zijn respectievelijk de afkorting van Ein en Zwei (één en twee cilinders) en het cijfer 1 voor de 17 geeft aan dat het de eerste versie is van dit type. Via een mechanische overbrenging (snelheden 3,2/5,2/8,8/14,2 km/uur), kettingaandrijving op de achteras en koppelstangen worden beide assen aangedreven. Zeer karakteristiek voor Deutz locs uit deze periode is dat de koppelstangen een ronde doorsnede hebben.

Verschillen tussen beide types zijn dat de ééncilinder motor van de OME117F bij 750 toeren 13 pk levert en met de hand aangeslingerd wordt. De OMZ117F heeft een tweecilinder 26 pk motor, die gestart wordt met behulp van een persluchtcilinder in de cabine. De druk in die cilinder wordt tijdens het bedrijf weer op peil gebracht met uitlaatgassen. Het gewicht van de OME117F is -afhankelijk van de aanwezigheid van ballastblokken- 2,5 tot 4 ton. Een OMZ117F weegt circa 6 ton.

Beide vooroorlogse types kwamen veel voor in Nederland en werden rond 1955 vaak door Spoorijzer omgebouwd met lucht gekoelde Deutz dieselmotoren. Men hoefde er nu niet meer aan te denken het koelwater bij vorst af te tappen. Ook hadden de nieuwe motoren doorgaans meer vermogen dan de oude.

Klik voor de maatschetsen en andere gegevens van de OME117F en OMZ117F.

← Deze foto is in 1936 in Numansdorp genomen en is afkomstig van mevr. den Dunnen, de echtgenote van de draglinemachinist Kees den Dunnen. De foto is gepubliceerd in tijdschrift De Machinist.

Op de achtergrond staat een 10-RB dragline van de aannemer K. Barendregt uit den Haag. Dit type werd sinds 1934 door Ruston Bucyrus gebouwd. SIJ verhuurde ook draglines en rijplaten. De foto laat veel details van het Deutz type OME117 F zien, zoals de slinger voor het starten, de draadstangen (2 voor, 3 achter) waaraan ballastblokken bevestigd kunnen worden, de koppelstangen met ronde doorsnede en de potsierlijke luchtinlaat op de motorkap. In “De Machinist” wordt gesproken over een Montania met Deutz motor. Montania was een door Orenstein & Koppel overgenomen fabriek. Een smalspoor motorloc werd vaak Montania genoemd, ook al betrof het een ander fabrikaat.

Bronnen en achtergronden

Het archief van Spoorijzer is verloren gegaan, maar in de volgende bronnen is informatie te vinden over de Deutz huurlocs van SIJ:

a) Archief van de Koninklijke Nederlandsche Heidemaatschappij
Onder regie van de Heidemij werden in de jaren kort voor de Tweede Wereldoorlog veel werkverschaffingsprojecten uitgevoerd. Voorbeelden zijn de aanleg van parken (zoals het Amsterdamse Bos), defensieprojecten (zoals de aanleg van vliegveld Katwijk, dat later Valkenburg werd genoemd) en waterstaatkundige werken zoals de aanleg van het Valleikanaal. De Heidemij huurde hiervoor veelvuldig smalspoor. De desbetreffende administratie voor de periode van circa 1938 tot circa 1942 is bewaard in het Gelders Archief onder Toegangsnummer 0925: Bouwkundige Dienst (?!) van de Heidemij. De indeling is in zogenaamde Ambtsgebieden van de Heidemaatschappij. Met name Ambtsgebied Haarlem - waaronder de omvangrijke werkzaamheden aan het Amsterdamse Bos vielen – ontbreekt echter.
In nota’s werd vastgelegd om hoeveel rails, wissels, draaischijven, klein ijzerwerk, kipwagens en – indien van toepassing – locomotieven het ging. De administratie ging ver: doorgaans werd van de gehuurde locs genoteerd: motorvermogen, gewicht, spoorwijdte, fabrieksnummer en zelfs motornummer. Locomotieven werden vrijwel uitsluitend gehuurd van de firma Spoorijzer: zoals uit de tabel blijkt, werden in de betrokken periode van Spoorijzer 46 Deutz locs 55 maal gehuurd (sommigen dus meer dan eens). Daar staat slechts de verhuur van één Orenstein en Koppel dieselloc tegenover. Per karwei werd steeds al het materiaal (locs, kipkarren, spoor) van dezelfde verhuurder betrokken. Als er alleen kipwagens en spoor werd gehuurd (en er kennelijk duwtractie of paardentractie werd gebruikt) kwam Orenstein & Koppel wel eens aan bod.

Behalve diesellocs verhuurde SIJ ook stoomlocomotieven aan de Heidemaatschappij (Zie hier voor de SIJ stoomlocs voor verhuur).
Uit de webpagina op deze website over de Heidemij blijkt dat dat de Heidemij op aanwijzingen van Spoorijzer een locloods bouwde bij het werk aan het Valleikanaal. Spoorijzer stelde hier een monteur-machinist beschikbaar voor onderhoud. Er waren wisselwachters actief bij de overgangen tussen dubbel- en enkelspoor

b) Nationaal Archief
In de Tweede Wereldoorlog werkte een aantal aannemers vanaf 1942 aan de aanleg van een Duits militair vliegveld nabij Havelte. Zij maakten gebruik van door de Duitsers gevorderd smalspoor materieel. Toen het vliegveld bijna klaar was, werd het doeltreffend door de Engelsen gebombardeerd. Daardoor is het nooit in gebruik geweest. Na de oorlog ontstond commotie over de teruggave van gevorderd materieel. Zodoende is nauwkeurig beschreven wat er was. Zie deze pagina van de website.

c) Nederlands Instituut voor Oorlogsdocumentatie (NIOD)

In het NIOD bevindt zich onder toegangsnummer 249-0756 correspondentie tussen Spoorijzer en de Bevollmächtigte für die Bauwirtschaft betreffende de vordering van rails, locomotieven, draglines enz., o.m. ten behoeve van de organisation Todt in Nederland over de periode 13 mei 1942 - 30 juni 1944.

← deel van een brief d.d. 23-08-1943. Van de stoomlocs worden onder andere de vervoerbare ketelnummers genoemd en van de diesellocs de Deutz fabrieksnummers. De meeste brieven bevatten minder details.

d) Bovenstaande foto

e) Films
Op een anno 2014 niet meer bestaande website was met de zoekfunctie de film “Sterk door Werk - Werken in Amsterdam” (1936) te vinden. Die laat onder andere het graven van de Bosbaan in het latere Amsterdamse Bos zien. Behalve vele arbeiders en kipkarren kwam daar Spoorijzer huurloc 7 van het type OMZ117F in actie, terwijl op de achtergrond soortgelijke locs te zien waren.
Rogier Bennebroek (webmaster van een website over Spoorijzer) bezit een 16 mm stomme film. De film stamt uit circa 1947 en is grotendeels opgenomen in het Amsterdamse Bos. Hieronder enkele scènes:

’s morgens verlaten negen diesellocs van Spoorijzer een locloods. Het is een houten bouwsel met twee sporen en met rookkappen op het dak (zie foto linksboven). Het gaat om diesellocs met cabine van het type OMZ117F. Een tiende loc zonder cabine van het type OME117F komt van een spoor naast de loods. Eerst wordt water bijgevuld. Waarschijnlijk is de film in de winter opgenomen en is het koelwater ’s avonds afgetapt. Vervolgens begeeft een imposante colonne zich naar de werkplek (foto rechtsboven). Een eveneens van SIJ gehuurde Demag dragline met een bak van ½ kuub belaadt kipkarren met een inhoud van ¾ kuub. Behalve de machinisten van loc en dragline treedt hier iemand op die met een lange stok aanwijzingen geeft. Op een stuk dubbelspoor is een trein met 15 schommelende volle kipkarren te zien.
In tegenstelling tot andere beelden zijn de tien locs niet voorzien van de tekst Spoorijzer Delft en dragen ze wel nummers: 3, 4, 5 (dit is de OME), 7 (kwam ook al in de film uit 1936 voor), 9, 10, 11, 12, 16 en 19.
Op de film staan ook beelden van het graven van de Westhaven, met stoomlocs en twee Menck draglines van SIJ. Met de 121 tons dekschuit Willem worden kipkarren, dwarsliggers, ed. aangevoerd. Overigens is in de bron a) sprake van het motorschip Willem (een dekschuit heeft geen eigen voortstuwing). Ook had SIJ behalve de Willem nog een Gerrit, maar die komt in genoemde bronnen niet voor.

Gegevens van de bronnen a) t/m d) zijn samengevat in de tabel hieronder:

Tabel Deutz smalspoor locs uit het verhuurpark van Spoorijzer

Fabr. nr.	Motor nr.	Type	Bouw jaar	Pk	Ton	Spoor (mm)	Inzet	Van	Tot	Bron	Opmerkingen
10734	273230	MLH 332	1933	26		700	Vliegveld Katwijk	..-04-1940		a)-109
10798	280525	MLH 332	1933	26		700	Vliegveld Katwijk	..-04-1940		a)-109
10835		OME 117	1932	13		700	Ruilverkaveling Eemnes		12-11-1940	a)-93	1999: WSM (DSM) nr.10
11591	284071/72	OMZ122F	1933		10	700				foto	staat op truck met oplegger

11653	291627	OME 117	1933	13	3	700	Vliegveld Katwijk	..-..-1939		a)-109	1954: A1L514 motor
11923	298174	OME 117	1934	13		700	Vliegveld Havelte	1944	1945	b)	Vermist
11924	298187	OME 117	1934	13			Deventer-Laren	..-04-1939		a)-109
11927		OME 117	1934	13		700	Ruilverkaveling Eemnes	23-10-1940	28-10-1940	a)-93
11984	298182	OME 117	1935	13		700	Woudenbergse Grift	..-..-1940	..-..-1940	a)-110
11984	298182	OME 117	1935	13		700	Vliegveld Havelte	1944	1945	b)	Weber motor
11986	298192	OME 117	1935	13	3	700	Vliegveld Katwijk	..-..-1939		a)-109	30-04-35 aan SIJ geleverd
12561	298261/62	OMZ 117	1934	26	6,5	700	Geldersche Vallei	13-02-1939	11-03-1939	a)-96	aankomst per motorschip Willem te Amf.
13423	327293	OME 117	1935	13	3,5	700	Woudenbergse Grift	..-..-1940		a)-110
13424	327294	OME 117	1935	13		700	Vliegveld Havelte	1944	1945	b)
13425	327297	OME 117	1935	13		700	Vliegveld Havelte	1944	1945	b)	Vermist
13426	327304	OME 117	1935	13	3	700	Vliegveld Katwijk	..-..-1939		a)-109	29-03-35 aan SIJ geleverd
13427	327305	OME 117	1935	13	3	700	Lingedijk	1940-1942		a)-90	met 7 kipwagens
19560	439944	OME 117	1939	13	3	700	Geldersche Vallei, brug Horsterweg	09-02-1940		a)-96	Jens Merte: Ziegelei Gebr Pessel, Gardelegen
19563	430452	OME 117	1937	13		700	Defensie bij melkfabr. Hoogland	10-11-1939		a)-96
19563		OME 117	1937	13		700	Ruilverkaveling Eemnes		12-11-1940	a)-93
19564	429934	OME 117	1937	13		700	Vliegveld Havelte	1944	1945	b)	later naar Wegenbouw Mij. Utrecht
19569	439944	OME 117	1937	13	3	700	Woudenbergse Grift	..-..-1940		a)-110	ex werk Merwede
19569		OME 117	1937	13		700	Ruilverkaveling Eemnes	14-03-1941		a)-93
19980	524534/35	OMZ 117	1939	26		700	Vliegveld Havelte	1944	1945	b)
21201	511764	OME 117	1938	13		700	Ruilverkaveling Eemnes	17-03-1941		a)-93
21201	511764	OME 117	1938	13	3,5	700	Rijksweg 2, gronddepot Maarssen	18-03-1941	18-06-1941	a)-96	huur: f 96.50/week
21202	511770	OME 117	1938	13		700	Vliegveld Havelte	1944-45		b)	later naar Wegenbouw Mij. Utrecht
22669	475815	OMZ 117	1938	26	6,5	700	Geldersche Vallei, werk Amersfoort	11-03-1939		a)-96
22670	475825/6	OMZ 117	1938	26	6,5	700	Geldersche Vallei	13-02-1939		a)-96	per Willem in Amf; in 1954 A2L514 motor
22671		OMZ 117	1938	26		700	Haamstede	..-08-1943		c)	gevorderd; stond in Arnhem
22838	599308	OME 117	1939	13	3	700	Vianen	..-..-1936		a)-109	aankomst per motorschip Willem
22838	599308	OME 117	1939	13	3,5	700	Rijksweg 2, gronddepot Maarssen	18-03-1941	18-06-1941	a)-96	aankomst per vrachtauto; huur: f 96.50/week
23364	511638/39	OMZ 117	1938	26	6,5	700	Geldersche Vallei	30-01-1939	22-09-1939	a)-96	aankomst per motorschip Willem te Amf
23364	511838/39	OMZ 117	1938	26		700	Geldersche Vallei	22-09-1939	02-01-1940	a)-96
23365	511812/13	OMZ 117	1938	26	6,5	700	Geldersche Vallei	30-01-1939	22-09-1939	a)-96	aankomst per motorschip Willem te Amf.
23365	511812/13	OMZ 117	1938	26		700	Geldersche Vallei	22-09-1939	02-01-1940	a)-96
23429	524490/91	OMZ 117	1939	26	5	700	Vliegveld Katwijk	..-..-1939	03-11-1939	a)-109	24-01-39 aan SIJ geleverd
23516	588175/76	OMZ 117	1939	26	6,5	700	Geldersche Vallei	06-04-1939		a)-96	nieuw
23529 23529	524496/97	OMZ 117 OMZ 117	1939 1939	26 26	6,5	700 700	Geldersche Vallei Haamstede	20-04-1939 ..-08-1943		a)-96 c)	aankomst per vrachtauto. In Arnhem gevorderd
23532	594412	OME 117	1939	13	3	700	Vliegveld Katwijk	..-..-1939		a)-109	17-04-39 aan SIJ geleverd
23532	594412	OME 117	1939	13		700	Woudenbergse Grift	..-..-1940		a)-110	ex werk Merwede
23533	588138	OME 117	1939	13	3	700	Defensie bij melkfabr. Hoogland	09-11-1939		a)-96	02-05-39 aan SIJ geleverd
23533	588138	OME 117	1939	13	3	700	Vliegveld Katwijk	..-..-1939		a)-109
23534	599291	OME 117	1939	13	3	700	Vliegveld Katwijk	..-..-1939		a)-109	02-05-39 aan SIJ geleverd
23534	599291	OME 117	1939	13		700	Vliegveld Havelte	1944	1945	b)
23535	588134	OME 117	1939	13	3	700	Vliegveld Katwijk	..-..-1939		a)-109	02-05-39 aan SIJ geleverd
23536	599289	OME 117	1939	13	3	700	Defensie bij melkfabr. Hoogland	03-11-1939		a)-96
25640	599361/62	OMZ 117	1939	26	5	700	Vliegveld Katwijk	..-..-1939		a)-109	later naar Duitsland
25641	599371/72	OMZ 117	1939	26	5	700	Vliegveld Katwijk	..-..-1939		a)-109
25647	594400	OME 117	1939	13	3	700	Geldersche Vallei, brug Horsterweg	09-02-1940		a)-96
25650	599375/76	OMZ 117	1939	26	5	700	Vliegveld Katwijk	..-..-1939		a)-109
25651	615602/03	OMZ 117	1939	26	5	700	Vliegveld Katwijk	..-..-1939		a)-109
25663		OMZ 117	1939	26		700	Haamstede	..-08-1943		c)	In Arnhem gevorderd
25711	632073	OME 117	1939	13	3	700	Geldersche Vallei, brug Horsterweg	30-11-1939		a)-96
25712	625161	OME 117	1939	13	3	700	Geldersche Vallei, brug Horsterweg	30-11-1939		a)-96
25754	625166	OME 117	1940	13	3	700	Geldersche Vallei	24-08-1940		a)-94
25756	668535	OME 117	1940	13	3	700	Geldersche Vallei	24-08-1940		a)-94

De tabel telt -afgezien van de kop- 58 rijen. In 11 gevallen komt een loc twee maal voor, omdat er twee verhuurperiodes voor zijn vermeld. Het gaat dus om 58 – 11 = 47 verschillende locs uit het SIJ verhuurpark.

Die locs zijn gebouwd tussen 1932 en februari 1940. Aannemende dat er in deze periode geen locs het verhuurpark verlaten hebben, kan gesteld worden dat het SIJ verhuurpark begin 1940 minimaal 47 Deutz diesellocs bevatte. Daarbij slaat minimaal op het volgende:

De gegevens van de Heidemij zijn niet compleet. Met name het Amsterdamse Bos ontbreekt. Na de Tweede Wereldoorlog werden daar 10 SIJ Deutzen ingezet (bron f hierboven). Ook voor de oorlog werden hier SIJ Deutzen gebruikt (bron f hierboven). Het lijkt aannemelijk dat het daarbij om ongeveer hetzelfde aantal ging.

Aannemers die van SIJ een Deutz huurden zijn niet vermeld. De fabrieksnummers van de desbetreffende Deutzen zijn daarom niet in de tabel vermeld, tenzij de betrokken Deutz eerder of later aan de Heidemij is verhuurd of bij Vliegveld Havelte is ingezet.

Wijlen dhr. P.A. de Wit – die van 1938 tot in 1945 bij Spoorijzer werkte - sprak zelfs van 80 Deutz locs voor de verhuur.

Van de 47 bekende locs waren er 2 van het oudere type MLH332, 29 van het type OME117F, 15 van het type OMZ117F en 1 van het zwaardere type OMZ122F.

In de Tweede Wereldoorlog zijn zeker enkele SIJ Deutzen verloren gegaan (in elk geval zijn er twee vermist na de werkzaamheden op Vliegveld Havelte en twee anderen gingen naar Wegenbouw Mij. Utrecht). De Deutz types OME117F en OMZ117F zijn na de oorlog niet meer geproduceerd, dus er kunnen geen locs zijn bijgekomen. De Deutzen zijn zeker nog enkele jaren verhuurd, bijvoorbeeld voor het werk in het Amsterdamse Bos. Daarna verhuurde SIJ Whitcombs, Railtractoren van eigen makelij en Rustons. Daarbij ging het om minder grote aantallen.

Met dank aan:

Rogier Bennebroek, mevr. C. Balvers-den Dunnen en Toon Steenmeijer.

{

Spoorijzer (inleiding) Verhuurpark stoomlocs

Terug/verder naar:

Nieuw Home Inhoud