► Nieuw ◄ ► Zoeken ◄ |
||||||||||
|
||||||||||
Stoomlocs voor de verhuur van Spoorijzer |
||||||||||
|
||||||||||
Inleiding |
||||||||||
|
← Deze foto is
“vrijgegeven door Duitsche Censuur” en zal daarom
in de periode 1940-1945 zijn gemaakt. Eén van de vele stomlocs
die Spoorijzer (SIJ) voor de verhuur beschikbaar had arriveert of vertrekt bij een karwei. Foto: Delfts gemeentearchief Dat het een loc van Spoorijzer in Delft betreft, valt niet te missen. Uit de foto blijkt dat het gaat om een Orenstein & Koppel van 50 pk, met een spoorwijdte van 700 mm. Onbekend is welke loc het precies was, in termen van ketelnummer of fabrieksnummer. Die getallen zijn op zich niet interessant, maar ze helpen een idee te geven van de grootte en opbouw van het verhuurpark van SIJ. |
|||||||||
Deze webpagina behandelt de volgende vragen: - Hoeveel stoomlocs had Spoorijzer voor de verhuur beschikbaar ? - Wat waren dat voor een locs (in termen van spoorwijdte, fabrikant, herkomst en dergelijke) ? - Aan wie werden de locs verhuurd ? |
|
|||||||||
De SIJ stoomlocs droegen steeds de tekst “Spoorijzer Delft.”, met een nogal overbodige punt. Daarboven was doorgaans (ook op de loc op bovenstaande zwart-wit foto) een plaat geklonken, die op foto’s vaak slecht leesbaar is. De kleurenfoto hierboven is een detailfoto van zo’n plaat. Rechtsonder is ruimte om een nummer in te slaan, maar dat is in dit geval niet gebeurd. De kleurenfoto is overigens op 4 oktober 1985 genomen van de MBS 14. Die locomotor is inderdaad door Spoorijzer verhuurd geweest. |
||||||||||
Bronnen Het archief van Spoorijzer is verloren gegaan, maar in de volgende bronnen is informatie te vinden over de stoomlocs van SIJ: |
||||||||||
a) |
De Dienst voor het Stoomwezen Zie dit boek. Het hoogste daarin voorkomend “vervoerbare ketel” nummer van Spoorijzer is 131. Dat niet zeggen dat SIJ 131 stoomlocs gehad heeft. SIJ had in elk geval in 1964 (toen er een dieselelektrische railkraan kwam) twee stoomrailkranen voor werk op het eigen terrein en mogelijk waren er in het verhuurpark nog andere vervoerbare ketels dan locomotieven, zoals locomobielen en stoomgraafmachines. Slechts circa de helft van de vvb’s van SIJ is als stoomloc bij het Stoomwezen terug gevonden. Het is daarom denkbaar dat het hoogste nummer nog wat hoger dan 131 is geweest. De overige onderstaande bronnen leveren soms gegevens die niet bij het Stoomwezen te vinden waren en soms gegevens die overeenstemmen met die van het Stoomwezen. In beide gevallen zijn de gegevens nuttig, want ze tonen ook aan wie de locs verhuurd werden. |
|||||||||
b) |
De Nederlandse Heidemaatschappij Onder regie van de Heidemij werden veel werkverschaffingsprojecten uitgevoerd. De Heidemij huurde hiervoor veelvuldig smalspoor en hield daarvan een administratie bij, die deels bewaard is gebleven. Meer hierover is te vinden bij het SIJ verhuurpark van diesellocs, maar er werden ook stoomlocs aan de Heidemij verhuurd. Onderstaande foto’s zijn
afkomstig uit de fotocollectie va de Heidemij op www.gahetna.nl Op de linker foto
staat een Orenstein & Koppel; op de rechter
waarschijnlijk een Jung. Locatie en jaartal zijn
onbekend ↓ |
|||||||||
|
|
|||||||||
c) |
Voor de aanleg van een militair vliegveld nabij Havelte vorderden de Duitsers smalspoormaterieel |
|||||||||
d) |
Verzameling van Kees Plug Het betreft hier de steenfabriek Daams in Lobith en de daarmee verwante steenfabriek Copera en de Hollandsch Duitsche Steenfabriek. |
|||||||||
e) |
Foto’s en film Op foto’s is in elk geval de naam Spoorijzer duidelijk op de loc te zien. Uit de foto is het fabrikaat te achterhalen. Een enkele keer staat er ook een nummer op de loc. |
|||||||||
|
← Dat is het
geval bij deze reproductie van Gerard de Graaf van een foto uit de verzameling
van G.J. Nijhuis, genomen bij de aanleg van het Twentekanaal, dus in de
periode 1930 -1938. De loc is herkenbaar als een Maffei.
Op de zijwand van het machinistenhuis staat onder de dakrand het nummer 6. Waarschijnlijk is dit niet het onder a) genoemde vervoerbare ketel-nummer, maar een nummer dat de aannemer gebruikte om de locs uit elkaar te houden. Vvb 6 van Spoorijzer is overigens niet gevonden in de archieven van het Stoomwezen. Nog minstens één andere SIJ stoomloc was als nr. 7 betrokken bij de aanleg van het Twentekanaal, waarschijnlijk een Henschel (zie de foto in dit boek). |
|||||||||
De verschillende hoofddeksels vormen ook een interessant aspect van deze foto.Toon Steenmeijer lichtt dit als volgt toe: grondwerkers en machinisten droegen altijd een gewone pet, die ook wel eens afgezet werd. De twee staande mannen meteen links van de loc dragen het type hoed, dat altijd gedragen werd door uitvoerders. De hoed lijkt een teken van waardigheid te zijn, want die hoed werd nooit afgezet. Het was ook handig, want een bezoeker kon de uitvoerder meteen herkennen (bazen droegen een ander type hoed, een soort Trilby). |
||||||||||
Rogier Bennebroek van (webmaster van een website over Spoorijzer) bezit een 16 mm stomme film die omstreeks circa 1947 voor SIJ is opgenomen. Een deel van die film handelt over grondwerk aan de Westhaven in Amsterdam. Aannemer van Berghem gebruikte van Spoorijzer gehuurd materiaal, onder andere twee Boom draglines, een Menck dragline, kipwagens met een inhoud van 1 kuub en minstens één O&K plus minstens één Henschel stoomloc. De locs dragen geen nummers. |
||||||||||
f) |
Leverlijsten van fabrikanten van stoomlocs Het gaat hier dus om fabrieksnieuwe locs. |
|||||||||
g) |
Tijdens de tweede Wereldoorlog in beslag genomen locs [1] Het gaat om tientallen locomotieven. Doorgaans is alleen de spoorwijdte en het vermogen opgegeven; in enkele gevallen ook het vvb nummer. |
|||||||||
|
||||||||||
Gegevens van de bronnen a) t/m g) zijn samengevat in de tabel hieronder. Onder die tabel staan conclusies en – last but not least – meer foto’s. |
||||||||||
Tabel Stoomlocs uit het verhuurpark van Spoorijzer |
|||||||||
Vvb |
Fabrikant |
Fabrieks nummer |
Bouw-jaar |
Spoor- wijdte (mm) |
In dienst |
Uit dienst |
Bronnen |
Opmerkingen |
|
1 |
|||||||||
2 |
|||||||||
3 |
|||||||||
4 |
Smoschewer |
789 |
1923 |
? |
1934 |
1937 |
a) |
||
5 |
Smoschewer |
768 |
1922 |
700 |
1925 |
1951 |
a), b), g) |
b): 40 pk; 1940-1941: dijkverzwaring Pannerden; g): 50 pk |
|
6 |
} |
Er zijn foto’s van een SIJ Maffei en een andere loc met 6 en 7, maar die nummers zijn er waarschijnlijk door de huurder op gezet. |
|||||||
7 |
|||||||||
8 |
|||||||||
9 |
|||||||||
10 |
|||||||||
11 |
|||||||||
12 |
Henschel |
20863 |
1927 |
700 |
1937 |
1947 |
a) |
||
13 |
|||||||||
14 |
Smoschewer |
704 |
1928 |
? |
? |
1956 |
a) |
||
15 |
Smoschewer |
815 |
1927 |
? |
1928 |
1937 |
a) |
||
16 |
|||||||||
17 |
|||||||||
18 |
|||||||||
19 |
|||||||||
20 |
|||||||||
21 |
|||||||||
22 |
|||||||||
23 |
|||||||||
24 |
|||||||||
25 |
|||||||||
26 |
|||||||||
27 |
|||||||||
28 |
|||||||||
29 |
|||||||||
30 |
O&K |
11868 |
1929 |
700 |
? |
1951 |
a) |
a): 50 pk |
|
31 |
|||||||||
32 |
O&K |
11836 |
1929 |
700 |
? |
1956 |
a), b), g) |
b): 50 pk; 1940-1941: dijkverzwaring Pannerden |
|
33 |
O&K |
11867 |
1929 |
700 |
1930 |
1955 |
a) |
a): 50 pk |
|
34 |
|||||||||
35 |
|||||||||
36 |
O&K |
11859 |
1929 |
700 |
1936 |
1956 |
a) |
a): 50 pk |
|
37 |
|||||||||
38 |
|||||||||
39 |
|||||||||
40 |
|||||||||
41 |
Henschel |
21765 |
1930 |
700 |
1930 |
1953 |
a) |
||
42 |
Henschel |
21766 |
1930 |
700 |
1930 |
1956 |
a) |
in 1941 door hr. Overwater in Eemnes gefotografeerd |
|
43 |
Henschel |
21767 |
1930 |
700 |
1930 |
1930 |
a) |
||
44 |
Henschel |
21768 |
1930 |
700 |
1930 |
1949 |
a) |
||
45 |
O&K |
11572 |
1928 |
700 |
1930 |
1951 |
a) |
a): 50 pk |
|
46 |
O&K |
11590 |
1927 |
700 |
1930 |
1932 |
a) |
a): 50 pk |
|
47 |
|||||||||
48 |
|||||||||
49 |
|||||||||
50 |
|||||||||
51 |
|||||||||
52 |
|||||||||
53 |
|||||||||
54 |
|||||||||
55 |
O&K |
9233 |
1920 |
700 |
1934 |
1953 |
a); c) |
a): 40 pk, in WOII op Schiermonnikoog; c): vliegveld Havelte |
|
56 |
O&K |
7412 |
1916 |
600 |
1933 |
? |
a) |
a): 40 pk |
|
57 |
|||||||||
58 |
|||||||||
59 |
O&K |
? |
? |
700 (b, c) |
b); c) |
b): 50 pk; 1939: vliegveld Katwijk; c): vliegveld Havelte |
|||
60 |
O&K |
12436 |
1933 |
700 |
1933 |
1958 |
a); d) |
d): 50 pk, in 1946/47 aan Hollandsch Duitsche Stf. verhuurd. |
|
61 |
O&K |
12437 |
1933 |
700 |
1933 |
1939 |
a); g) |
In SIJ uitmonstering bij Valkenburgse Meer; zie hier; 50 pk |
|
61b |
Smoschewer |
769 |
1922 |
900 |
1922 |
1925 |
a) |
||
62 |
O&K |
11838 |
1929 |
700 |
1934 |
1940 |
a) |
a): 50 pk |
|
63 |
O&K |
11647 |
1928 |
700 |
1935 |
1938 |
a) |
a): 50 pk |
|
63b |
O&K |
11839 |
1929 |
700 |
1934 |
1940 |
a) |
a): 50 pk |
|
64 |
O&K |
11856 |
1929 |
700 |
1934 |
1943 |
a) |
a): 50 pk |
|
65 |
O&K |
11866 |
1929 |
700 |
1934 |
1943 |
a) |
a): 50 pk |
|
66 |
O&K |
11560 |
1927 |
700 |
1935 |
1940 |
a) |
a): 50 pk |
|
67 |
O&K |
11646 |
1928 |
700 |
1935 |
1943 |
a) |
a): 50 pk |
|
68 |
O&K |
11649 |
1928 |
700 |
1935 |
1943 |
a) |
a): 50 pk |
|
69 |
O&K |
12435 |
1933 |
700 |
1935 |
1958 |
a) |
a): 50 pk |
|
70 |
|||||||||
71 |
O&K |
11736 |
1928 |
700 |
1935 |
1943 |
a) |
a): 50 pk |
|
72 |
O&K |
11737 |
1928 |
700 |
1935 |
1943 |
a) |
a): 50 pk |
|
73 |
|||||||||
74 |
|||||||||
75 |
|||||||||
76 |
|||||||||
77 |
|||||||||
78 |
|||||||||
79 |
O&K |
10532 |
1923 |
900 |
1937 |
1955 |
a) |
a): 80 pk |
|
80 |
Hanomag |
8008 |
1919 |
900 |
1937 |
1944 |
a) |
||
81 |
|||||||||
82 |
O&K |
9134 |
1920 |
700 |
1937 |
1938 |
a) |
a): 50 pk |
|
83 |
|||||||||
84 |
O&K |
11559 |
1928 |
700 |
1937 |
1938 |
a) |
a): 50 pk |
|
85 |
O&K |
11645 |
1928 |
700 |
1937 |
1938 |
a) |
a): 50 pk |
|
86 |
O&K |
9088 |
1919 |
700 |
1935 |
1958 |
a) |
a): 50 pk. In 1935 naar SIJ ? |
|
87 |
O&K |
12869 |
1937 |
700 |
1937 |
1937 |
a) |
||
88 |
O&K |
? |
? |
600 |
? |
? |
d) |
d): 50 pk; in 1948 verhuurd aan steenfabriek Daams |
|
89 |
O&K |
12871 |
1937 |
700 |
1937 |
1956 |
a) |
a): 50 pk |
|
90 |
O&K |
11505 |
1927 |
700 |
1937 |
1938 |
a) |
a): 50 pk |
|
91 |
O&K |
9090 |
1919 |
700 |
1937 |
1938 |
a) |
a): 50 pk |
|
92 |
O&K |
11484 |
1927 |
700 |
1937 |
1939 |
a) |
a): 50 pk |
|
93 |
Henschel |
700 |
b) |
50 pk; 1939: vliegveld Katwijk |
|||||
94 |
O&K |
11485 |
1927 |
700 |
1935 |
1956 |
a) |
a): 50 pk. In 1935 naar SIJ ? |
|
95 |
O&K |
12645 |
1935 |
700 |
1937 |
1939 |
a) |
a): 50 pk |
|
96 |
O&K |
12584 |
1934 |
700 |
1937 |
1939 |
a) |
a): 50 pk |
|
97 |
|||||||||
98 |
O&K |
4669 |
1911 |
700 |
1937 |
? |
a): 40 pk |
||
99 |
|||||||||
100 |
O&K |
700 (b) 600 (d) |
b), d) |
b): 50 pk; 1939: vliegveld Katwijk; 1940/1941: dijkverzwaring Pannerden; d): 50 pk; 1947: verhuurd aan Steenfabriek Daams |
|||||
101 |
700 |
g) |
50 pk |
||||||
102 |
|||||||||
103 |
|||||||||
104 |
Henschel |
17389 |
1919 |
900 |
1939 |
1947 |
a) |
||
105 |
Henschel |
12166 |
1913 |
900 |
1929 |
1954 |
a) |
||
106 |
Jung |
2898 |
1919 |
900 |
1934 |
1955 |
a) |
||
107 |
|||||||||
108 |
Hanomag |
6425 |
1912 |
900 |
1941 |
1953 |
a) |
||
109 |
|||||||||
110 |
|||||||||
111 |
O&K |
5375 |
1912 |
700 |
1940 |
1953 |
a); b) |
a): 20 pk; b): 25 pk; 1940: verzwaren Lekdijk |
|
112 |
O&K |
7289 |
1912 |
700 |
1940 |
1953 |
a) |
a): 20 pk |
|
113 |
O&K |
10144 |
1922 |
700 |
1940 |
? |
a) |
a): 20 pk |
|
114 |
|||||||||
115 |
|||||||||
116 |
O&K |
9776 |
1921 |
700 |
1940 |
1947 |
a) |
||
117 |
Kraus |
7892 |
1921 |
700 |
1940 |
1947 |
a) |
||
118 |
Smoschewer |
806 |
1923 |
? |
? |
1953 |
a) |
||
119 |
Maffei |
4099 |
1921 |
700 |
1940 |
1953 |
a) |
||
120 |
O&K |
11589 |
1927 |
700 |
? |
1956 |
a) |
a): 50 pk |
|
121 |
DuCroBra |
51 |
1924 |
700 |
1941 |
1953 |
a); c) |
c): 30 pk; vliegveld Havelte |
|
122 |
O&K |
8247 |
1916 |
700 |
1942 |
1953 |
a); c) |
c): 50 pk; vliegveld Havelte |
|
123 |
|||||||||
124 |
|||||||||
125 |
|||||||||
126 |
|||||||||
127 |
|||||||||
128 |
|||||||||
129 |
|||||||||
130 |
|||||||||
131 |
Henschel |
17500 |
1920 |
600 |
? |
1953 |
a) |
||
? |
Henschel |
21149 |
1929 |
600 |
? |
? |
f) |
||
? |
Maffei |
4096 |
1921 |
700 |
? |
1949 |
a) |
||
? |
Maffei |
4098 |
1921 |
700 |
1929 |
? |
a) |
||
? |
Maffei |
4324 |
1928 |
700 |
1929 |
? |
a) |
||
? |
O&K |
9067 |
1919 |
900 |
1928 |
? |
a) |
||
? |
O&K |
12974 |
1937 |
700 |
1937 |
1947 |
a) |
||
? |
O&K |
12598 |
1935 |
700 |
? |
? |
f) |
||
? |
O&K |
12599 |
1933 |
700 |
? |
? |
f) |
||
? |
O&K |
12246 |
1931 |
700 |
? |
? |
f) |
a): 50 pk |
|
? |
O&K |
12434 |
1933 |
700 |
? |
? |
f) |
Het bovenste deel van de tabel telt -afgezien van de kop- 131 rijen, dus 131 vervoerbare ketels. In 64 gevallen is er meer over een vvb nummer bekend en in 67 gevallen dus niet. Omgekeerd bevat het onderste deel van de tabel 10 locs die wel in het bovenstaande deel thuis horen, maar die daar (nog) niet in geplaatst kunnen worden omdat hun vvb nummer niet bekend is. Het gaat om: - 5 locs die wel in archieven van het Stoomwezen zijn gevonden, maar waarvan het Stoomwezen geen vvb nummer vermeldt. - 5 locs die volgens leverlijsten van fabrikanten (fabrieksnieuw) aan SIJ zijn geleverd, maar die niet bij het Stoomwezen zijn gevonden. In totaal geeft dat tenminste 64 + 10 = 74 stoomlocs. Er zijn dan 131 – 74 = 57 vervoerbare ketels van Spoorijzer, waarover nog niets bekend is. Tenminste twee daarvan waren geen stoomlocs, maar stoomrailkranen voor gebruik op het bedrijfsterrein. Volgens het personeelsblad werd namelijk in 1964 één der stoomrailkranen vervangen door een Nellen dieselrailkraan. |
||||||
|
||||||
Nadere beschouwing |
||||||
- |
De voorganger van SIJ was de N.V. J.C. Goudriaan’s Industrie en Export Mij. Vanaf circa 1922 ging het slecht met de firma, die eind 1925 in liquidatie ging. Eind 1926 werd het liquidatieproces beëindigd doordat Goudriaan’s werd overgenomen door de daartoe opgerichte firma Spoorijzer. Ook Goudriaan’s had een verhuurpark van stoomlocs. Het hoogst bekende vvb nummer is 60. Van de hierboven genoemde SIJ locs is er echter geen enkele direct van Goudriaan’s afkomstig, want de locs van Goudriaan’s zijn verkocht voordat SIJ gevormd werd (een enkele loc van Goudriaan’s is wel indirect -via een andere eigenaar- jaren later bij SIJ terecht gekomen). |
|||||
- |
SIJ heeft zeker een indrukwekkend aantal stoomlocs gehad, maar die waren er niet allemaal tegelijk. Zet men de gegevens van het Stoomwezen in een grafiek uit, dan valt de piek van 41 locs in 1937. Dat getal is als een minimum te beschouwen: er zullen in 1937 zeker meer locs zijn geweest, omdat immers lang niet alle locs bij het Stoomwezen zijn terug gevonden. De tweede helft van de dertiger jaren vormde ook een financieel hoogtepunt voor SIJ: |
|||||
De krant Het Vaderland kopte op 12-12-1939 een dividend van 30 %. Een jaar eerder was het 20 % → |
|
|||||
- |
Natuurlijk waren deze enorme dividenden niet alleen met de verhuur verdiend, maar ook met onder andere de bouw van kipkarren, wissels en dergelijke en met onderhoud van de eigen locomotieven van aannemers. Er werden (al dan niet als werkverschaffing) kanalen, wegen en militaire vliegvelden aangelegd en daar was smalspoor voor nodig. Aannemers huurden veelal bij Spoorijzer. Behalve aannemers en de Heidemij huurden ook steenfabrieken stoomlocs bij SIJ. |
|||||
- |
Voor 73 SIJ locs is de spoorwijdte bekend. Dat was voor vier locs 600 mm en voor acht locs 900 mm. De overgrote meerderheid (61 locs) had een spoorwijdte van 700 mm. SIJ verhuurde – voor zover bekend – geen normaalsporige stoomlocs. |
|||||
- |
Voor 78 SIJ locs is de fabrikant bekend. Orenstein & Koppel en Henschel zijn met 50, respectievelijk 12 locs in de meerderheid. Dat is opmerkelijk omdat de O&K vestiging in Amsterdam ook stoomlocs verhuurde. In 1930 werden minstens vier Henschels (vvb 41-44) en drie O&K’s (33, 45, 46) voor 700 mm spoorwijdte fabrieksnieuw gekocht. SIJ verhuurde dus voornamelijk dezelfde locs als de concurrent. Andere fabrikanten waren Smoschewer (6), Maffei (5), Hanomag (2), Ducrobra (1), Jung (1) en Kraus (1). |
|||||
- |
Vanaf 1957 had SIJ (volgens het Stoomwezen) nog slechts drie stoomlocs en in 1959 was het afgelopen. |
|||||
Meer foto’s Er bestaan foto’s die weinig of geen nieuws aan bovenstaande tabel toevoegen, maar die wel fraai en/of interessant zijn. Deze en
volgende twee foto’s maken deel uit
van een grotere serie op de Beeldbank van de Zeeuwse Bibliotheek (collectie
A. van Drooge). Interessant is hier
bijvoorbeeld dat in Anna Jacobapolder een arbeider
met de schop zand overlaadt van een RTM tramwagen naar kipkarren
op 700 mm smalspoor. Waarschijnlijk zijn verder naar achteren andere
arbeiders in andere tramwagens aan het scheppen → Ondertussen heeft de locbemanning ruim de tijd om hun Henschel te smeren. Het zand is bestemd voor de aanleg van (toen) Rijksweg 18 tussen Sint Philipsland en Anna Jacobapolder in 1938. |
|
|||||
Op deze foto wordt
het zand gestort→ Ook hier staat een Henschel voor de trein, maar dat is waarschijnlijk een andere Henschel, gezien bijvoorbeeld het ontbreken van de beschadigingen van de achterwand van de loc.
Bij de aanleg van deze
betonweg werd ook minstens één van SIJ gehuurde dieselloc van het type OME
117F ingezet, voor het vervoer van kipwagens met beton tussen de betonmolen
en de plaats waar het beton werd gestort. |
|
|||||
Met dank aan: |
Gerard de Graaf, Kees Plug en Toon Steenmeijer. |
|||||
|
||||||
Bronnen: |
[1] |
NIOD Instituut voor Oorlogs-, Holocaust- en Genocidestudies, Toegangsnummer: 039 Generalkommissariat für Finanz und Wirtschaft inv. nr. 2577 Stukken betreffende het huren, kopen en vorderen van bouwmachines, baggerwerktuigen, smalspoor en ander bouwmateriaal door Duitse instellingen, 1940-1944. |
||||
|
||||||
|
||||||
{ |
Spoorijzer (inleiding) SIJ verhuurpark Deutz diesellocs |
|||||
Terug/verder naar: |
||||||
|
||||||