Industriespoor

► Nieuw ◄

Vliegveld Havelte

Inleiding

Zie voor de algemene geschiedenis van het Duitse Vliegveld Havelte bijvoorbeeld hier. Op de uit te vergroten kaart is een spooraansluiting op de lijn Meppel-Leeuwarden te zien. Behalve dit normaalspoor lag er veel smalspoor voor de bouwwerkzaamheden. Zoals in het boeiende artikel [1] wordt uiteen gezet, was er geen sprake van één aaneengesloten net, maar van diverse lijnen, zowel met een spoorwijdte van 700 als 900 mm en met zowel stoom- als dieseltractie.

Spoorijzer en Vliegveld Havelte

De bezetter had locs van SIJ (Spoorijzer in Delft) en van andere firma’s gevorderd en gaf die in huur aan aannemers die met de aanleg het vliegveld Havelte bezig waren. Die aannemers betaalden SIJ daar tot september 1944 keurig huur voor. Bij de bevrijding was een grote partij smalspoormateriaal op Vliegveld Havelte aanwezig. Op de locs waren de namen van eigenaren en nummers geschilderd, zodat daar weinig misverstand over kon bestaan.

De teruggave van door Duitse autoriteiten gevorderd aannemersmateriaal werd geregeld door de in 1945 ingestelde Technische Commissie Smalspoor [2]. De TCS verdeelde ook de rest (rails, wissels, draaischijven, wielstellen en allerlei losse onderdelen) over eigenaren die een claim hadden ingediend, maar daarbij was het doorgaans niet duidelijk wie de oorspronkelijke eigenaar was geweest. Daarom ging deze verdeling niet zo vlot. Een geschil ontstond toen SIJ chef-monteur van Gils in 1947 (dus al circa twee jaar na het einde van de Tweede Wereldoorlog !) zonder toestemming losse onderdelen had weg gehaald die volgens hem alleen SIJ onderdelen konden zijn. In verband met dit geschil is nauwkeurig omschreven [2] welke SIJ locs in Havelte aanwezig zijn geweest (zodat door SIJ aannemelijk kon worden gemaakt dat de onderdelen bij deze SIJ locs hoorden) en deze nauwkeurige omschrijving is de reden dat van de vele door de Duitsers in Nederland aangelegde militaire vliegvelden juist aan Vliegveld Havelte aandacht wordt besteed op deze website.

Spoorijzer materieel op Vliegveld Havelte

○

De aannemers Walther & Kotmann te Meppel hadden van SIJ in gebruik:

Fabrikant

Fabrieks-

nummer

Bouw-

Jaar *

Motor-

nummer

Opmerkingen

diesellocs 13 pk, 700 mm:

Deutz

11923

1934

298174

Vermist na WOII

11984

1935

298182

Weber (CH) motor

13424

1935

327294

13425

1935

327297

Vermist na WOII

21202

1938

511770

→ Wegenbouw Mij. Utrecht **

dieselloc 26 pk, 700 mm

Deutz

19980

1939

524534/35

600 mm volgens leverlijst

stoomlocs 50 pk, 700 mm

O&K

9233

1934

n.v.t.

SIJ vvb 55 ***

O&K

n.v.t.

SIJ vvb 59 (niet bij Stoomwezen)

O&K

8247

1916

n.v.t.

SIJ vvb 122

○

Arbeitsgemeinschaft Gebr. Köhne & Schmidt had van SIJ in gebruik:

dieselloc 13 pk, 700 mm, OME117, 3 ton

Deutz

23534

1939

599291

○

Drentsche Wegenbouw te Uffelte had van SIJ in gebruik:

dieselloc 13 pk, 700 mm

Deutz

19564

1937

429934

è Wegenbouw Mij. Utrecht **

600 mm volgens leverlijst

stoomloc 30 pk, 700 mm

DuCroBra

1924

n.v.t.

SIJ 121

* Het bouwjaar werd niet vermeld, maar is via het fabrieksnummer uit de Deutz fabriekslijst gehaald.

** Later KWS (Koninklijke Wegenbouw Stevin).

*** Deze loc is in WOII ook op Schiermonnikoog ingezet

Samen hadden de drie genoemde aannemers in Havelte verder het volgende materieel voor 700 mm spoorwijdte in gebruik:

6100 m rails (van 9, 12 en 14 kg/m);
29 wissels;
254 kipwagens (¾, 1 en 1¼ kuub).

Ander materieel

Bovenstaande was zeker niet alle smalspoor materieel op Havelte. Het ging er bij genoemde bron [2] immers om welk materiaal van Spoorijzer de aannemers in gebruik hadden. Daarnaast was er materieel van andere eigenaren.

HavelteStoomloc B.JPG

↑ Klaas Koops was stoker en machinist op stoomlocomotieven bij de aanleg van vliegveld Havelte [1]. Onder op de kolenbak staat Bloemendaal; daarboven (waarschijnlijk) G.D. Blankevoort en Zoon. Ter hoogte van het hoofd van Klaas Koops is het nummer 52 te zien. Dat was het door het Stoomwezen gebruikte “vervoerbare ketel”nummer. Het betrof een 50 pk loc voor 700 mm spoorwijdte van het type Hidalgo of Hilax, die in 1919 door Jung onder fabrieksnummer 2887gebouwd is. Dirk Blankevoort was sinds eind 1940 eigenaar van deze loc. De acte van het Stoomwezen is in 1952 ingetrokken. Zoals gebruikelijk is in de archieven van het Stoomwezen niets te vinden over de activiteiten van deze loc tijdens WO II. Bron foto: Beeldbank Drents Archief.

Aan ander (niet van SIJ afkomstig) materieel op Vliegveld Havelte is in elk geval nog het volgende bekend:

○

In [1] worden genoemd:

- vvb 52 van aannemer Dirk Blankevoort uit Bloemendaal, zijnde de 50 pk stoomloc Jung 2887 (1919) voor 700 mm spoorwijdte.
Zie de foto hierboven.

- vvb 13 van dezelfde aannemer; hierover zijn helaas geen gegevens bij het Stoomwezen gevonden.

- tenminste één dieselloc van het O&K type RL1a of RL1c. Er is een foto (klik hier en vul smalspoor als zoekterm in ) bekend van een motorloc waarop met witte verf O&K geschilderd is; dat was waarschijnlijk een huurloc van O&K in Amsterdam

○

Van de NV Groninger IJzererts Exploitatie voorheen Smit & Ploegh te Onderdendam waren in beslag genomen en op vliegveld Havelte aanwezig [3]:

- 3640 meter smalspoor van 9 kg/m

- 3 wissels

- 8 kipkarren met een inhoud van ¾ kuub

- 1 motorlocomotief Montania type M, fabrieksnummer 9415 met 7.5 pk staande motor met kleppen in de kop, gewicht 2 ton [1].

In tegenstelling tot de vele diesellocs ging het hier om een benzinelocomotief. De omschrijving klopt met het type M, maar fabrieksnummer 9415 is erg hoog voor zo’n ouderwetse loc. Volgens een O&K leverlijst is wel in 1927 een type M met een spoorwijdte van 700 mm geleverd aan genoemde Smit & Ploegh te Onderdendam, echter met fabrieksnummer 2547.

○

Van steenfabriek de Hoogewaard in Wageningen waren op vliegveld Havelte aanwezig (zie hier voor meer details):

- zeven (volgens [3] vijf) DuCroBra kipwagens van 1 kuub

- één 50 pk stoomloc voor 700 mm spoorwijdte, namelijk O&K 9715.

Opmerkingen:

Het bovenstaande allegaartje van tenminste zeventien locs (7 stoomlocs en 10 diesellocs) van vijf verschillende eigenaren betreft nog uitsluitend locs voor een spoorwijdte van 700 mm. Daarnaast zijn er locs voor 900 mm geweest [1].

Al die locs waren er niet tegelijkertijd. De situatie op 25 juli 1944 was [2]:

Generatorlokomotiven zijn motorlocomotieven die van een gasgenerator zijn voorzien. Er waren dus op 24 juli 1944 vijf motorlocomotieven, terwijl er in totaal tien of meer zijn geweest. Er waren acht stoomlocs, terwijl er in het bovenstaande zeven geïdentificeerd zijn.

Voor de spoorwijdte van 90 cm werden uitsluitend stoomlocs ingezet.

Vvb betekent vervoerbare ketel. De Dienst voor het Stoomwezen onderscheidde namelijk stationaire ketels (in fabrieken en dergelijke) en vervoerbare ketels (in locomotieven, locomobielen, kranen, schepen en dergelijke).

Anno 2018 wordt er in dit gebied weer smalspoor aangelegd; zie hier.

Met dank aan:

Patric van Aalderen

Bronnen:

[1]

Patric van Aalderen en Jelle Kootstra; “Spoortrajecten op Nachtlandeplatz Steenwijk” in het tijdschrift Smalspoor 87 (najaar 2010). Het betreft Deel I; Deel II en III zijn wel geschreven, maar niet gepubliceerd.

In de toekomst zal door deze auteurs een boek worden uitgegeven onder de naam ‘’Nachtlandeplatz Steenwijk, het vliegveld bij Havelte voor, tijdens en na de tweede Wereldoorlog’’.

[2]

Nationaal Archief, toegang 2.06.035: Inventaris van het archief van de Rijksberoepscommissies Algemeen Vorderingsbesluit 1940, 1940-1963, doos 18, map 08: Spoorijzer N.V., 1947-1951, stoom- en motorlocomotieven.

[3]

Nationaal Archief, toegang 2.08.55 : Inventaris van het archief van het Bureau Herstelbetalings- en Recuperatiegoederen (HERGO) van het Ministerie van Financiën en zijn rechtsvoorgangers, (1945) 1946-1953 (1961), inventarisnummers146-151 en 212: Stukken betreffende de Technische Commissie Smalspoor (T.C.S.) 1945-1949.

[4]

NIOD Instituut voor Oorlogs-, Holocaust- en Genocidestudies, Toegangsnummer: 039 Generalkommissariat für Finanz und Wirtschaft inv. nr. 2577 Stukken betreffende het huren, kopen en vorderen van bouwmachines, baggerwerktuigen, smalspoor en ander bouwmateriaal door Duitse instellingen, 1940-1944.

{

Deutz verhuurlocs van Spoorijzer Technische Commissie Smalpoor

Terug/verder naar:

Nieuw Home Inhoud