Welkom Inhoud Inleiding Andere tractie Spoorwijdte Producenten Import & handel Eigenaars Materieel Links Contact ► Nieuw ◄ ► Zoeken ◄

Stoomtractie smalspoor

Stoomtractie normaalspoor

Motortractie smalspoor

Motortractie normaalspoor

Orenstein & Koppel N.V. in Amsterdam Laatst gewijzigd: 16-02-2017

↑ O&K in Amsterdam importeerde voor Esso Henschel dieselloc 30016, Kolenspoor te As (B), 24-03-2006

↑ Aspot van een platte wagen op het buitenterrein van de Broekerveiling, Broek op Langedijk, 18-03-2012

Voorgeschiedenis

Voor 1907 had het Duitse Orenstein & Koppel nog geen eigen vestiging in Nederland. Vanaf 1889 trad de handelsfirma Landré & Glinderman als O&K vertegenwoordiger op: Het nieuws van den dag (kleine courant), 10-10-1889 → Deze advertenties zijn te vinden voor de periode 1889 – 1891. Daarna zijn tot 1901 geen advertenties gevonden; zie ook opmerking a). Vanaf 1901 verschenen onderstaande advertenties. Van een vertegenwoordiger in Nederland is geen sprake meer: een potentiële klant kon zich wenden tot O&K in Berlijn of het kantoor in Keulen:

↑ Algemeen Handelsblad 24-03-1901 ↑

Oprichting van O&K N.V. in Amsterdam

O&K had vanaf 1907 een eigen vestiging in Amsterdam. Het Algemeen Handelsblad van 27-08-1907 citeert uit de Staatcourant de akte van oprichting van de naamlooze vennootschap Fabrieken van Spoorwegmaterieel v/h Orenstein & Koppel→ De naam (zie ook opmerking b) lijkt min of meer te zijn afgeleid van het Duitse O&K. Dat was sinds 1897 een NV onder de naam Aktiengesellschaft für Feld- und Kleinbahnen-Bedarf, vormals Orenstein & Koppel. Het Amsterdamse O&K was geen volle dochter van het Duitse O&K. Het betrof immers een N.V., dus waren er behalve het Duitse O&K meerdere aandeelhouders. Het Duitse O&K maakte wel de dienst uit: jaarvergaderingen werden in advertenties Nederlandse kranten aangekondigd, maar vonden plaats in “één der lokalen van het Stamhuis” O&K in Berlijn.

Plaats(en) van vestiging

Het kantoor was jarenlang gevestigd op andere locaties dan het opslagterrein, het magazijn en de werkplaats. Het kantoor was gevestigd op de volgende adressen in het centrum: - tot 1920: N.Z. Voorburgwal 227 - van 1920 tot 1927: Keizersgracht 382 - van 1927 tot 1954: Weteringschans 16 In 1954 verhuisde het kantoor naar de Cruquiusweg 142, het terrein van de “fabriek” (opslagterrein, magazijn en werkplaats) ← Algemeen Handelsblad 18-03-1920 Deel van het O&K briefhoofd uit de jaren 1930 [2] met het opslagterrein, het magazijn en de werkplaats van O&K N.V. aan de Cruquiusweg in Amsterdam. Zie ook opmerking e). In 1972 had O&K 2,3 ha in eigendom en 12 ha in erfpacht tot 2002 [3]↓

Het terrein is –behalve aan de waterkant – omgeven door een schutting. De spoorpoort voor de spooraansluiting uit 1914 zit in de schutting aan de Cruquiusweg (midden boven in bovenstaande foto). Het spoor door de spoorpoort eindigt in een uithaalspoor rechtsboven. Vandaar kan teruggestoken worden. Op dit spoor staat (ongeveer midden in de foto) een rongenwagen. Aan één zijde zijn de rongen verwijderd en bij elkaar los tegen de wagen gezet. Een stuk voor die rongenwagen geeft een wissel toegang tot een spoor dat – na nog een wissel – eindigt op een steiger. Aan de steiger ligt een dekschuit en op de steiger staat een normaalsporige railkraan. Het spoor naar de steiger week later voor bebouwing. Uiterst rechts staan tientallen kipkarren met gekantelde bakken op een aantal evenwijdige smalsporen (ook hier kwamen later gebouwen). Er loopt ook een smalspoor langs de waterkant tot bij de steiger. Een andere smalspoor staat dwars op de waterkant en eindigt op de steiger.

↑ In september 1938 zijn de gebouwen van O&K aan de Cruquiusweg nog bescheiden (collectie Stadsarchief Amsterdam) Het rechtdoorgaande spoor van het wissel op de voorgrond geeft – na de passage van een kruiswissel – toegang tot de spoorpoort. Na de stichting van de “fabriek”in 1940 en de verhuizing van het kantoor van de grachtengordel naar de Cruquiusweg in 1954 is het aanzicht heel anders. De Cruquiusweg is verbreed; het raccordement lag nu niet meer naast, maar in de weg. Zie ook opmerking e). De loc is de verhuurloc O&K 26706 van O&K Amsterdam. Foto Henk de Jager, 04-03-1992 ↓

De derde verdieping werd pas in 1978 op het kantoor gezet. Het kantoor werd in 2002 (het jaar dat de erfpacht afliep) gesloopt. De rest van de gebouwen is anno 2014 nog grotendeels aanwezig en huisvest verschillende bedrijven.

Agenten en vertegenwoordigers

O&K N.V. maakte gebruik van enige plaatselijke agenten en vertegenwoordigers. Het In- en Verkoopkantoor van Bouwmaterialen ofwel IVB in Groningen (later in Zwolle), bekend als importeur van Diema, is kennelijk agent van O&K N.V. geweest. Nieuwsblad van het Noorden, 09-11-1927 ↓

↑ Rotterdamsch nieuwsblad 03-10-1919 In Rotterdam was ene J.J. Dullaert agent en in Leeuwarden was J.A. Boll vertegenwoordiger. Nieuwsblad van het Noorden 05-02-1942 ↓

1940 -1945

← Sluitzegel van O&K N.V. uit circa 1920, in het Joods Museum te Amsterdam. Dat museum bezit ook briefpapier van O&K N.V. Zowel Orenstein als Koppel waren joods. Dat geldt ook voor de hierboven genoemde Julius Wertheimer. Hij was vanaf het begin in 1907 tot zijn dood in 1954 directeur [1], uiteraard met uitzondering van de Tweede Wereldoorlog. Toen voerde een “Verwalter” het beheer. In het briefhoofd van O&K N.V. waren v/h Orenstein & Koppel en O&K doorgestreept en vervangen door MBA (Maschinenbau und Bahnbedarf AG). Zo heette O&K AG in de nazitijd in Duitsland ook ↓

Fabriek voor nieuwbouw (1940 – 1950)

↑ Algemeen Handelsblad 17-11-1940 ↑

↑ De Waarheid, 21-11-1950 ↑

Kennelijk heeft er tussen 1940 en 1950 een afdeling Nieuwbouw bestaan, waarin (volgens het linker bericht) onder andere kipkarren, wissels en locomotieven konden worden geproduceerd. De opening vond plaats tijdens de Duitse bezetting, maar de (ver)bouw was al – anders dan de krant De Waarheid suggereert - voor de Tweede Wereldoorlog begonnen. In de fabriek werkten volgens het krantenbericht uit 1940 150 man. Volgens de (hier niet weergegeven) krant De Waarheid van 24-05-1949 waren er in 1949 al 65 man (63 arbeiders, 1 calculator en 1 werkvoorbereider) ontslagen en waren er toen nog 145 (waarvan 24 op kantoor) over. Aan te nemen is dat de 65+145 = 210 werknemers van begin 1949 het totale personeelsbestand van O&K N.V. (dus niet alleen van de fabriek) vormden. De krant De Waarheid van 21-11-1950 meldde de opheffing van de afdeling Constructie-Nieuwbouw en het ontslag van het grootste deel (het aantal wordt niet genoemd) van de arbeiders van deze afdeling. Volgens De Waarheid werd voor de oprichting van de afdeling Nieuwbouw alleen “kleinspoorwegmaterieel” gerepareerd en verhuurd. In 1968 bedroeg het personeelsbestand 135 [3], 10 minder dan na de ontslagen in 1949. In elk geval bestond er tussen 1940 en 1950 een afdeling Nieuwbouw met tientallen werknemers. Tot nu toe is duister wat voor een soorten producten die afdeling gebouwd heeft. Waarschijnlijk is een in Amsterdam gebouwde kipkar of wissel niet te onderscheiden van een door O&K AG in Duitsland gebouwd exemplaar. Er zijn geen locomotieven bekend met een Amsterdams fabrieksnummer.

← Plaat op dieselloc O&K 4363 (1931) van het type RL1c, Industrion, Kerkrade, 22-07-1998. De 600 mm loc bevindt zich anno 2014 als 4363 bij de ZLSM. De plaat zou de gedachte kunnen wekken dat de loc in Amsterdam is gebouwd, maar het bouwjaar 1931 sluit dat uit. De situatie is vergelijkbaar met die bij Spoorijzer: SIJ zette op geimporteerde Deutz smalspoorlocs een plaat met Spoorijzer Delft.

Activiteiten

a) Import van locomotieven en alternatieve tractiemiddelen

Het gaat niet alleen om producten van Orenstein & Koppel. In het fragment uit een reclamefolder hiernaast worden ook Ilo en Henschel genoemd. Voor circa 1965 fabriceerde O&K AG uitsluitend via kettingen aangedreven locs (zoals de MV3 linksboven op de schets). Het maximale motorvermogen was ≈ 250 pk. De dieselelektrische (schets onderin) of via cardanassen (zie foto linksboven in deze webpagina) aangedreven Henschels vormden een welkome aanvulling voor grotere motorvermogens. Vanaf 1963 ging O&K AG zelf cardanaandrijving toepassen, eerst voor kleine locs en daarna ook voor grote. Vanaf 1967 vertegenwoordigde O&K N.V. Henschel niet meer [3]. ← Fragment uit een geheel getekende folder uit circa 1965 [4]. Van de dieselelektrische, in licentie van GM gebouwde Henschels zijn 5 stuks aan Staatsmijnen geleverd. Zie hier voor een lijst van O&K N.V. in Amsterdam van de omstreeks 1952 in Nederland aanwezige O&K locomotieven. Zie daar voor een lijst van door Orenstein & Koppel in Amsterdam geleverde, na WOII gebouwde smalspoorlocs. Behalve door O&K AG in Duitsland gebouwde locs gaat het ook om de fabrikanten Simplex, Lister, Kröhnke en Henschel In dit boek staan de normaalspoorlocs die via O&K N.V.zijn geleverd. Een voorbeeld van een Nederlandstalige folder staat hieronder:

↑ Folders in het archief van Gasfabriek Keilehaven. Ze hebben betrekking op de eerste O&K diesellocs, namelijk die van het type RLI ↑

b) Rails, wissels, etc.

Voor industriespoor van belang is de hier afgebeelde zogenaamde Deutschland Kurve (genoemd naar Maschinenfabrik Deutschland GmbH in Dortmund) of Auflaufkurve waarmee krappe bogen doorlopen kunnen worden. ← Fragment uit een geheel getekende folder uit circa 1965 [4] De binnenboog heeft een contrarail, zodat de wielen daar keurig op hun plaats gehouden worden. Daarentegen lopen de flensen van de wielen in de buitenboog – na het passeren van een overgangsstuk – op de brede en vlakke railkop. Het verschil in af te leggen weg wordt dus (deels) gecompenseerd door de grotere diameter van de flensen. In 1980 leverde O&K N.V. een wisselcomplex – uitgevoerd in groefrails aan Philips in Eindhoven [3]. Kennelijk wilde O&K N.V. voor bijvoorbeeld een fabrieksaansluiting niet alleen het materiaal, maar ook het ontwerp leveren en de uitvoering op zich nemen. ← Algemeen Handelsblad 26-09-1912 Overigens is dit de enige advertentie die op dit gebied is gevonden.

c) Verhuur Aan deze belangrijke activiteit is een aparte webpagina gewijd.

d) Reparatie en renovatie Waarschijnlijk werden na de sluiting van de afdeling Nieuwbouw/de Fabriek in 1950 machines en vaklieden achter de hand gehouden want O&K N.V. bleek in staat tot omvangrijke renovaties. Dat is te zien aan de uit 1920 daterende Loc 12 van de Museum Buurtspoorweg (MBS). In 1953 verving O&K N.V. de oorspronkelijke aandrijving (benzinemotor, blinde as, koppelstangen) door een MV2 aandrijving (dieselmotor, andere versnellingsbak, kettingen). Ook verbouwde O&K Amsterdam minstens vier vooroorlogse verhuurlocs van het type MD2 tot normaalspoorlocs; zie hier.

e) Overig

Op railgebied kon O&K N.V. – naast de bovengenoemde zaken – van alles leveren [2,3], variërende van railspijkers via overwegbomen tot metrostellen en personenrijtuigen. Daarnaast stonden steeds meer niet railgebonden goederen op het leverprograma, zoals [3]: grondverzetmachines, wegenbouwmachines, hijskranen, vorkheftrucks en transportbanden (beiden vanaf 1961), motorlaadschoppen, roltrappen (vanaf 1961), cementsilo’s, betoncentrales, vuilverbrandingsinstallaties (vanaf 1966), Makomat plaatskaartenautomaten (ook vanaf 1966) en heimachines (vanaf 1971).

↑ advertentie uit 1941, verzameling Erwin Voorhaar↑ Niet alleen de stoomloc en de wagens, maar ook de graafmachine hoorde tot het O&K leverprogramma

↑ advertentie uit 1953, verzameling Erwin Voorhaar ↑

Eigen tractie O&K N.V., Amsterdam, 07-04-1987→ De loc is in hetzelfde jaar gesloopt. Er is ook een foto bekend uit het jaar 1971. Daarop is het uiterlijk hetzelfde. O&K N.V. had van een smalspoorloc de wielen op normaalspoorwijdte gebracht zodat die buiten het frame kwamen. De ééncilinder motor spuugde wolkjes in de lucht als iemand die van zijn sigarenrook ringetjes blaast [5]. Gezien de motorkap en de ene cilinder ging het om een MD1. Aanvankelijk werden de wagens met een trekstang verplaatst [5], zoals op deze foto. Later zijn er bufferplaten op de loc gezet. Nadat er bij herhaling een overbuffering had plaats gevonden zijn er ringen om de buffers gelast. De loc werd veel gebruikt in de tijd dat de O&K hydraulische kranen gretig aftrek vonden [5].

Het einde O&K N.V. beleefde een periode van grote bloei: tussen 1969 en 1983 werd jaarlijks tussen 14 en 25% (met een gemiddelde van 20%) dividend uitgekeerd [3]. Dat was waarschijnlijk grotendeels of misschien wel geheel te danken aan de verkoop van grondverzet- en wegenbouwmachines, maar uit de jaarverslagen [3] is het aandeel van de railsector niet op te maken. Tekenend voor het afnemend belang van smalspoor is wel dat het telegramadres tot ≥ 1960 smalspoor was; vanaf ≤ 1970 was het echter orenkop. In 1984 werd O&K N.V. omgezet in Koppelpoort Holding. O&K B.V. in Amsterdam werd daarvan een werkmaatschappij [6]. Zie voor meer bijzonderheden p. 119/120 in dit boek.

Opmerkingen:

a)

Arthur Koppel was van 1885 tot de terugkeer in de moederschoot in 1905 een aparte onderneming, die zich op het buitenland richtte. Van Arthur Koppel verschenen in 1894 in totaal vijftien advertenties in het Algemeen Handelsblad: Zoals uit de advertentie blijkt, had Arthur Koppel geen vertegenwoordiger in Nederland.

b)

Opmerkelijk is dat in Amsterdam van 1925 tot 1941 gevestigd was de NV Fabrieken van Spoorwegmateriaal v/h Welzenbach & Co. Deze naam lijkt verwarrend veel op NV Fabrieken van Spoorwegmaterieel v/h Orenstein & Koppel. Aan Welzenbach is een aparte webpagina gewijd. T.J.F. Welzenbach werkte tot 1921 bij O&K in Amsterdam en begon in 1924 voor zichzelf. Zijn onderneming werd in 1925 een NV met genoemde naam en had niets met O&K te maken. De bedoeling zal zijn geweest van de naamsbekendheid van zijn voormalige werkgever te profiteren. Overigens overdreven zowel O&K als Welzenbach schromelijk met het woord Fabrieken; het woord Werkplaats zou juister zijn geweest.

c)

Er was nog een O&K werknemer die voor zichzelf begon, namelijk onder-directeur Joseph Schwanebeck. Zijn vertrek in 1924 had mogelijk te maken met een rechtzaak uit 1922 [7]. Schwanebeck was getuige in die zaak, maar er kwam aan het licht dat hij samen met de beklaagde privé in spoorwegmateriaal had gehandeld.

d)

Ook het omgekeerde kwam voor: J.G. Tolk had een handels- en verhuurbedrijf voor spoorwegmaterieel, maar werd omstreeks 1950 directeur van O&K.

e)

De verhuizing van het kantoor naar het nieuwe gebouw aan de Cruquiusweg gaf geen aanleiding tot een nieuw briefhoofd met een luchtfoto van de veranderde situatie. In plaats daarvan verdween de luchtfoto uit het briefhoofd.

Met dank aan:

Co Wesseling (Logitech).

Bronnen:

[1]

Deze webpagina handelt over Hein Wertheimer, enig kind van Julius en bevat zodoende ook gegevens over Julius Wertheimer. Er wordt overigens gesuggereerd dat O&K N.V. is gesticht met kapitaal van de familie van Heins moeder, Elsa Ornstein (geen Orenstein). Elsa Ornstein was 19 toen ze in 1912 trouwde met Julius Wertheimer. O&K N.V. is in 1907 opgericht. Het ging dus niet om een bruidschat.

[2]

Archief van Stoomsteenfabriek De Lek in Vreeswijk. De O&K brief met het weergegeven briefhoofd is op 22 juni 1948 getikt. Dit briefhoofd is waarschijnlijk in 1932 ingevoerd, omdat er uit dat jaar zowel briefhoofden met als zonder foto bekend zijn.

[3]

Jaarverslagen van O&K NV, berustend bij het Nederlands Economisch Historisch Archief in Amsterdam. Beschikbaar zijn de jaarverslagen van 1959 t/m 1983, met uitzondering van 1981 en 1982.

[4]

Geheel getekende en in het Nederlands gestelde folder “Spoorwegmaterieel” van Orenstein & Koppel N.V., verkregen van Logitech (voorheen NS TransportVoorlichting). De folder bestaat uit drie dubbelzijdig bedrukte vellen A4. Er zijn tekeningen van onder andere een MV3 (gebouwd tussen 1961 tot 1967) en een MB5N (gebouwd tussen 1963 tot1969). De folder zal daarom uit de periode 1963-1967 dateren.

[5]

Informatie van Han Baas (voormalig medewerker van O&K in Amsterdam en Dortmund).

[6]

De Telegraaf d.d. 31-08-1984.

[7]

NRC d.d. 10-03-1922.

{

Import en Handel O&K verhuurbedrijf

Terug/verder naar:

Nieuw Home Inhoud