Welkom Inhoud Inleiding Andere tractie Spoorwijdte Producenten Import & handel Eigenaars Materieel Links Contact ► Nieuw ◄ ► Zoeken ◄

Stoomtractie smalspoor

Stoomtractie normaalspoor

Motortractie smalspoor

Motortractie normaalspoor

Boeken

Aanvullingen

Tijdschriften

Raadsels

Loctypes

Kunstzandsteenfabriek Arnoud bij Hillegom geplaatst: 05-09-2019

Inleiding [1, 2]

In 1899 kwam Arnoud Hendrik baron van Hardenbroek van Ammerstol via een erfenis van zijn vrouw in het bezit van een duingebied, namelijk het landgoed Veenenburg tussen Hillegom en Lisse. Samen met de buren van het aangrenzende landgoed Elsbroek richtte hij in 1902 de nog steeds bestaande “Maatschappij tot exploitatie van de gronden Veenenburg-Elsbroek” op. En hij stichtte de kunstzandsteenfabiek Arnoud, die in 1904 in bedrijf kwam. De landhuizen werden gesloopt; de duingebieden werden afgegraven. De afgegraven terreinen werden verpacht en bleken zeer geschikt voor bloembollenteelt. Het afgegraven duinzand werd voor vele doeleinden gebruikt en was ook de grondstof voor de Arnoud, zoals kunstzandsteenfabriek kortweg genoemd werd.

Kalkzandsteen Kalkzandsteen (door de baron dus kunstzandsteen genoemd) is een metselsteen die gevormd wordt door eerst een mengsel van 92 % zand, circa 7 % ongebluste kalk en circa 1% water in een vorm te persen. Vervolgens worden de vormelingen op een traversewagen gestapeld. Meerdere traversewagens worden in een hardingsketel (ook autoclaaf genoemd) gereden. Na 8 uur bij een druk van 8 atmosfeer en een temperatuur van 175 °C zijn de stenen voldoende uitgehard door het optreden van een chemische reactie tussen de ongebluste kalk en het oppervlak van de zandkorrels. Het maken van kalkzandsteen vergt minder energie dan baksteen (en is daarom goedkoper), omdat de vormelingen niet gedroogd worden en omdat het harden van de kalkzandsteen bij een veel lagere temperatuur plaats vindt dan het bakken van de baksteen (900 à 1100 °C). In het eerste kwart van de 20^ste eeuw is kalkzandsteen ook voor buitenmuren gebruikt, zelfs met toevoeging van kleurstoffen. Op den duur bleek de witte steen echter te vergrijzen. Tegenwoordig wordt kalkzandsteen vooral voor binnenmuren gebruikt. Zie ook de inleidende webpagina over de Nederlandse kalkzandsteenfabrieken en opmerking a) over voorbeelden daarvan.

De fabriek

↑ De situatie in 1950 [3]↑ De zwarte blokjes in de rode weg geven de NZH tramlijn aan. De zwarte streeplijn is de grens tussen Hiilegom (boven) en Lisse.

De kunstzandsteenfabriek lag in een bocht van de oude Rijksweg tussen Den Haag en Haarlem, bij de vaste brug van de Rijksweg over het in 1901 gegraven Elsbroekkanaal (ook Zilkervaart genoemd). Relatief veel foto’s zijn vanaf deze brug genomen, want het was de enige plaats vanwaar de fabriek van buitenaf goed was te zien. De fabriek werd namelijk deels aan het oog onttrokken door een lange, met de weg meegebogen rij arbeiderswoningen (zie ook opmerking b). Het uiteinde van het Elsbroekkanaal, tussen de brug in de Rijksweg en de Ringvaart, was aan één (namelijk de noordoostelijke) zijde van een kade voorzien en fungeerde als haven voor de kunstzandsteenfabriek. In deze zogenaamde buitenhaven arriveerden kalk uit België en steenkool en werden de stenen afgevoerd. Op de kade lag smalspoor voor het vervoer van kalk en stenen. Het smalspoor ging onder de Rijksweg door naar de fabriek. Anno 2017 zijn de kade en de fabriek door een lopende band verbonden. Die gaat ook onder de weg door. De rest van het Elsbroekkanaal was geen openbaar vaarwater. Hier trokken sleepbootjes schuiten met duinzand naar de fabriek. Om de 100 meter was een zijkanaal, zodat een groot gebied ter weerszijden van het Elsbroekkanaal kon worden afgegraven. Nabij de brug was een insteekhaven, die de binnenhaven werd genoemd. Aan de ene kant van de binnenhaven lag de fabriek, aan de andere kant lag het tasveld (opslagterrein).

De eerste locomotieven De eerste tekenen voor het gebruik van locomotieven dateren uit 1925/26. De fabriek was toen al ongeveer 10 x groter dan bij het begin in 1904. Bij een luchtfoto uit 1925 [4] wordt onder andere opgemerkt: “Aan kalk, kolen en diverse benoodigdheden moet bij de genoemde productie te Hillegom (75 tot 90 millioen steenen) per jaar ruim 21.000 tons worden aangevoerd, aan zand ruim 210.000 tons, aan steenen rond 225.000 tons worden afgevoerd. Naast de uitgebreide machinale- en ketelinrichting en de inwendige transportinrichtingen zijn voor het verwerken dezer massa’s uiteraard ook belangrijke los,- laad-, en verdere transportinrichtingen noodzakelijk, waarvan de luchtfoto ook een en ander laat zien (kranen, elevatoren, vaartuigen, motorlocomotieven (meervoud dus), electrische traversen) terwijl daarop tevens de Ringvaart, eigen kanaal, binnen- en buitenhaven, brug en rijksweg duidelijk uitkomen, benevens de huizen, ten deele aan dien weg staande” (zie ook opmerking c). Arnoud werd door Orenstein & Koppel als referentie voor een O&K Montania benzineloc opgegeven. De Arnoud verklaarde op namelijk op 1 juli 1926 dat de loc van het type L180 (19 pk) al meer dan 1 jaar naar volle tevredenheid dienst deed. Ook is bekend dat de Arnoud in 1926 een O&K benzineloc van het type S10 kocht. Nog een citaat [2]: “De kalk en de stenen werden in de fabriek vervoerd met treintjes; één van de locomotiefjes was de Gijsbert (de in 1903 uit het eerste huwelijk geboren zoon van baron Van Hardenbroek). Zie ook opmerking d). De spoorbreedte van de nog te bespreken Maffei en Diema locs was 960 mm, dus de spoorbreedte van de eerste loc(s) zal ook 960 mm geweest zijn. Deze ongebruikelijke maat zal gekozen zijn vanwege de diameter van de hardingsovens.

Uitbreidingen Eind 1929 kreeg de Arnoud vergunning van de Minister van Sociale Zaken voor een twee-ploegendienst (zie ook opmerking e). Zo kon de productie in de bestaande gebouwen en met de aanwezige machines worden opgevoerd, maar toch werd er meer dan een miljoen gulden geïnvesteerd in meer faciliteiten voor opslag, transport en onderhoud. De Arnoud was toen de grootste kalkzandsteenfabriek in Europa [5][[6]. Op het tasveld werden de stenen met behulp van een nieuwe kraan hoger opgeslagen [7a]. Later werd er nog een cabine bovenop de machinekamer gezet zodat de kraandrijver een beter uitzicht had→ Tot de investeringen hoorde ook de aanschaf van twee nieuwe Maffei locomotieven:

↑ Deze foto is genomen vanaf de kade van de buitenhaven ↑ Het gebouw op de achtergrond is een in 1924 gebouwde machineruimte, met daar bovenop een vergaderzaal. Achter dit gebouw ligt de oprit van de oude Rijksweg Leiden – Haarlem naar de brug over het Elsbroekkanaal. Het smalspoor gaat onder deze weg door naar de fabriek en het tasterrein. De trein links is onderweg van het tasterrein of de fabriek naar de buitenhaven. Deze foto (zie opmerking f voor de bron)was de aanleiding voor zowel deze webpagina als een artikel in het tijdschrift Smalspoor [8].

De eerste Maffei motorlocomotieven waren de Maffei Lanz Bulldog locs, met een liggende ééncilinder tweetact gloeikop motor van Lanz. Bij de Arnoud locs gaat het om een moderner type, met een viertact dieselmotor van MWM (MotorenWerke Mannheim). Maffei heeft maar weinig motorlocomotieven van dit type gebouwd; dit zijn de enig twee die naar Nederland geleverd zijn. De leverlijst [9] vermeldt slechts dat de fabrieksnummers 5921/22 in 1930 naar Nederland geleverd zijn en dat ze MWM dieselmotoren en een spoorwijdte van 960 mm hadden. Uit die zeldzame spoorwijdte van 960 mm volgt dat ze voor de Arnoud bestemd waren. Op de foto en in de folder is te zien dat de locs een blinde as achter de achteras hadden. Eén van de twee bladen van een folder van Maffei diesellocs [10]→ Maffei fuseerde in 1931 met Krauss, dus de folder moet van voor 1931 dateren. De locs op de foto dragen de namen Corsus (rechts) en Carduc. Het is onbekend wat de achtergrond van deze namen is (zie ook opmerking d). De Tweede Wereldoorlog De Arnoud leverde volop stenen voor de bouw van scherfmuren, kantines, hangars, etc. op Duitse vliegvelden in Nederland, want baron van Hardenberg was Duits gezind. Na de oorlog werd hij vast gezet en in 1946 veroordeeld tot een boete van f 4.000,- en één jaar gevangenisstraf, waarvan 6 maanden voorwaardelijk en onder aftrek van voorarrest. Dat betekende wel dat hij meteen weer in vrijheid werd gesteld, maar hij mocht zijn functie niet meer uitoefenen. Daarom verkocht de inmiddels 71-jarige baron zijn aandelen in De Arnoud. De koper bleek later een stroman te zijn van zijn concurrent Van Herwaarden. Die had bij De Arnoud gewerkt en was daarna een kalkzandsteenfabriek in Katwijk begonnen.

Van Herwaarden Vanaf 1952 stond er Van Herwaarden op de fabriek [1]. Nadat in de naoorlogse jaren de Oosterduinen bij Noordwijkerhout waren “afgezand”, ontstond daar door diepzuigen in de periode 1965-1975 het Oosterduinse Meer bij Noordwijkerhout In 1956 werden er met 370 werknemers 250 miljoen stenen gemaakt [1], ongeveer drie maal zoveel als in 1925. ← Deze foto [7b] is toevallig uit genoemd jaar 1956. Kennelijk waren (vanwege draaischijven) niet alle sporen in het tasveld per loc bereikbaar. De stenen zijn wel bijzonder hoog opgetast. Het smalspoor speelde nog steeds een grote rol. De Maffei’s uit 1930 hebben het kennelijk lang uitgehouden, want ze werden opgevolgd door in 1962 gebouwde Diema’s. Sinds 1989 zijn dit – na versmalling van de spoorwijdte tot 900 mm – loc 11 en loc 12 van het Industrieel Smalspoor Museum in Erica. Zie ook deze lijst bij de fabrieksnummers 2499 en 2509.

↑ De foto hierboven en die hieronder [7c] zijn op dezelfde plaats genomen, namelijk vanaf de brug over het Elsbroekkanaal, kijkend in noordwestelijke richting. Achter de rug van de fotograaf ligt de buitenhaven. De bovenste foto is in of na 1952 genomen, want er staat Van Herwaarden op de fabriek. Links wordt een zandschuit met een elevator gelost. Het smalspoor gaat onder het elevatorgebouw door en loopt vervolgens (uit het zicht) na een haakse boog evenwijdig aan de binnenhaven richting tasveld. In de onderdoorgang staat een trein met kalksteen. Van het kadespoor takt een spoor af dat een fabrieksgebouw binnen gaat en een spoor dat tussen de fabrieksgebouwen doorloopt.

↑ Deze foto [7c] is in 1966 genomen. Voor een dichte dubbele deur staan twee kipkarren. Per smalspoor werden alleen stenen afgevoerd en kalk aangevoerd, dus de kipkarren zullen voor het kalkvervoer gebruikt zijn. Bij grotere vergroting blijkt dat ze van een deksel zijn voorzien. Dat deksel zal verstuiven van de kalk hebben verhinderd.

Het einde van het smalspoor De twee Diema’s gingen in 1989 naar het Industrieel Smalspoor Museum in Erica. Ze stonden toen al jaren ongebruikt in de locomotievenremise bij de buitenhaven. De reden ligt voor de hand: verreweg het belangrijkste vervoer was dat van stenen van het tasveld naar de kade in de buitenhaven, waar de stenen met hijskranen op binnenschepen werden overgeslagen. Die binnenschepen konden in ons waterland doorgaans dicht bij de bouwplaats komen, maar toch zullen voor het laatste traject de stenen bijna altijd van de binnenschepen zijn overgeslagen op paard en wagen of vrachtauto. Op den duur werd het goedkoper dat die vrachtauto’s de stenen meteen op het tasveld kwamen halen. Het tasveld werd vergroot doordat de binnenhaven in of voor 1981 gedempt werd. Wel bleef het smalspoor bij de autoclaven.

Huidige toestand Sinds 2003 maakt de kalkzandsteenfabriek in Hillegom, samen met drie andere Nederlandse kalkzandsteenfabrieken, deel uit van de Duitse Xellagroep. Het zandzuigen werd verplaatst naar het Valkenburgse Meer nabij Leiden. Vandaar gaat het met duwbakken naar de fabriek. Omdat de Stoomtrein Katwijk Leiden langs de randen van het Valkenburgse Meer rijdt, is er nog steeds een relatie tussen smalspoor en de kalkzandsteenfabriek. Restant van het 960 mm smalspoor bij de brug over het Elsbroek kanaal, 27-03-2017 → Bij de autoclaven is nog steeds smalspoor in gebruik [8]

Zie ook het artikel in het tijdschrift Smalspoor.

Opmerkingen:

a)

Andere kalkzandsteenfabrieken die op deze website aan de orde komen zijn Roelfsema (Albino) bij Hoogersmilde, Alba bij Apeldoorn, Vogelenzang bij Rhenen en de Stoomsteenfabriek De Lek bij Vreeswijk.

b)

De laatste witte arbeiderswoningen zijn afgebroken in 1996. De twee omstreeks 1920 gebouwde schoorstenen, van 48 en 53 meter hoog, zijn in 1989 gesloopt [7c].

c)

In het boek [4] zijn de in het onderschrift genoemde motorlocomotieven en electrische traversen op de luchtfoto niet te zien. Wat betreft de cijfers: op een plateauwagen gingen 1000 stenen [11]. Een jaarproductie van 90 miljoen stenen betekent dan 90.000 wagens ofwel – bij 10 wagens per trein – 9.000 treinen in circa 300 werkdagen (er werd ook op zaterdag gewerkt). Dat maakt 30 treinen per dag. Daarbij is aangenomen dat de stenen rechtstreeks van de fabriek naar de kade gingen. Inderdaad kwamen de stenen soms nog warm op de bouwplaats aan [11]. Maar een deel van de stenen ging eerst naar het tasveld. Van de stenen op het tasveld zal een deel met paard en wagen of vrachtauto naar bouwplaatsen in de omgeving zijn gegaan. Maar de rest zal uiteindelijk per trein naar de kade zijn gereisd en maakte dus twee treinreizen. Het gaat daarom om meer dan 30 treinen per dag. Dat waren wel korte reizen: bij een treinreis van het tasveld naar de kade aan de buitenhaven ging het om circa een halve kilometer ofwel 5 minuten bij een snelheid van 6 km/uur. De binnenhaven zal geen grote rol hebben gespeeld, want vanwege de vaste brug in de Rijksweg konden hier alleen kleine schepen vanuit de Ringvaart komen.

d)

Baron van Hardenbroek scheidde van zijn vrouw en trouwde met haar zus. Van beiden had hij kinderen: Maria (1901), Gijsbert (1903), Alfer (1916), Mechteld (1918) en Inge (1921). Er bestaat een foto van een hijskraan waar de naam Alfer op staat. Het is niet bekend of er nog meer kranen of locs naar kinderen zijn vernoemd. De namen Corsus en Carduc op de Maffei diesellocs komen niet met namen van kinderen overeen.

e)

In 1937 werd de vergunning weer ingetrokken. De Arnoud bleef echter met twee ploegen werken. Na enige rechtszaken werd directeur A. H. baron van H. van A. in 1938 veroordeeld tot een boete van driemaal vijftig cent of driemaal een dag hechtenis [5].

f)

Gerard de Graaf vond deze ongedateerde foto toevallig in het Rotterdamse Stadsarchief, onder het hoofdstuk “Havens” met als omschrijving “Techniek, werktuig voor transport, kraan”. Uw webmaster herkende de locs als Maffei’s. Het was jarenlang duister waar de foto gemaakt was, maar het karakteristieke gebouw op de achtergrond toont ondubbelzinnig aan dat dit bij de Arnoud was (in [7c] bevindt zich onder andere een foto met onder andere hetzelfde gebouw en de kraan Alfer). Onduidelijk blijft hoe een afdruk van de foto in Rotterdam verzeild is geraakt. De foto was – in goed overleg – aanleiding tot zowel een artikel van Gerard de Graaf in het tijdschrift Smalspoor [8] als tot deze webpagina. De doelgroepen zijn niet identiek en er waren foto’s voldoende voor 2 publicaties.

Met dank aan:

Gerard de Graaf en Henk Sluijters.

Bronnen:

[1]

Arie den Hoed, “Van Arnoud tot Silka: 100 jaar kalkzandsteenindustrie in Hillegom”, in het tijdschrift Hangkouserieën van de Vrienden van Oud Hillegom: Jrg. 12, nr.2 (2004), p.27-28 en Jrg. 12, nr.3 (2004), p.11-25.

[2]

Vereniging Oud Lisse, “De steenfabriek 'De Arnoud' in de oorlog: Tragische splijtzwam in de adellijke familie van Hardenbroek van Ammerstol:voor én tegen de Duitse bezetters”.

[3]

De website www.topotijdreis.nl Het is zeer illustratief om via deze website de veranderingen van het gebied bij de kunstzandsteenfabriek in de loop der tijden te volgen. In 1900 was het nog groen en geaccidenteerd.

[4]

Jhr. Jan Feith, “Nederland's grootste bedrijven van uit de lucht”, KLM 1925’.

[5]

Diverse kranten, bijvoorbeeld Leeuwarder Nieuwsblad d.d. 27-10-1938.

[6]]

http://www.museumdezwartetulp.nl/nieuws/kroon/lezingKroon.html

[7]

De website Hoop op Welvaart gaat over het schip “Hoop van Welvaart”, maar bevat ook een webpagina over de kalkzandsteenfabriek Van Herwaarden. De foto’s aldaar zijn afkomstig van a) www.gahetna.nl b) http://beeldbank.amsterdam.nl/ c) www.beeldbanklisse.nl

[8]

Gerard de Graaf, De Hillegomse kalkzandsteenfabriek en haar smalspoorbedrijf, Smalspoor 122 (april 2019).

[9]

Maffei leverlijst op DVD van Jens Merte.

[10]

Feldbahn-Museum 500 e. V.

[11]

A.H. Baron van Hardenbroek van Ammerstol, “Kalkzandsteen”, De Ingenieur, jaargang 23 (1908), no 21, d.d. 23-05-1908.

{

Eigenaren

Terug/verder naar:

Nieuw Home Inhoud