Welkom Inhoud Inleiding Andere tractie Spoorwijdte Producenten Import & handel Eigenaars Materieel Links Contact ► Nieuw ◄ ► Zoeken ◄

Stoomtractie smalspoor

Stoomtractie normaalspoor

Motortractie smalspoor

Motortractie normaalspoor

Figee ↓ Gebr. Figee ↓ Haarlemsche Machinefabriek v/h Gebrs. Figee in Haarlem ← Naamplaat in de Figee agenda van 1920 Logo in jaarverslag van 1968 →

Inleiding De firma Figee in Haarlem zal vooral bekend zijn om de door haar gebouwde grote hijskranen. Gedurende de meer dan anderhalve eeuw van haar bestaan zijn ook heel andere producten vervaardigd, zoals kisten, bruggen, heimachines, lieren, liften en smalspoor.

Bedrijfsgeschiedenis tot 1895 Het volgende is deels ontleend aan de uitgebreide bedrijfsgeschiedenis in [1]. Hendrik Figee (1812-1894) richtte in 1836 een timmerfabriekje op voor de vervaardiging van pakkisten voor de bloembollenteelt. Vanaf 1838 was het bedrijf gevestigd aan de Leidse Trekvaart in Haarlem. Omdat de pakkisten van binnen bekleed waren met metaal, werd de metaalbewerking belangrijk. De machines werden aangedreven door een locomobiel, zodat ook ervaring werd opgedaan met de stoomtechniek. In 1857 werd een werkplaats opgericht voor het herstel van ijzeren werktuigen en al enkele jaren later produceerde Figee onder meer stoomketels en constructiewerk, zoals bruggen. Bovendien was het fabricagerecht gekocht voor de Giffard injecteur (een veel gebruikt voedingstoestel voor stoomketels). Nieuwe Rotterdamsche Courant, 14-07-1860 → Figee werkte enkele jaren samen met J. Slingeland (1857-1860) en later (1860-1861) met ene Thomassen. Zeer merkwaardig is dat in het Algemeen Handelsblad van 10-07-1860 vrijwel dezelfde advertentie stond, echter van de firma Paul van Vlissingen en Dudok van Heel (voorloper van Werkspoor). In elk geval kregen Figee & Thomassen met hun Giffard injecteur een zilveren medaille op de Algemeene Nationale Tentoonstelling van de Nederlandsche Maatschappij ter Bevordering van Nijverheid in 1861.

In 1874 trok Hendrik Figee zich terug uit de “Fabriek van Stoom- en andere Werktuigen” en werd dit bedrijf overgenomen door drie zoons, als VOF (Vennootschap Onder Firma) Gebr. Figee. Wel zette Hendrik Figee senior de “Stoom-platensnijderij en pakkistenmakerij” nog enkele jaren voort, maar in 1878 werd dit bedrijf geliquideerd [advertentie in Het nieuws van den dag 12-03-1878]. ← De Haarlemsche Machinefabriek (voorheen Gebroeders Figee) aan de Leidse Vaart in Haarlem in 1904. Ansichtkaart uit de verzameling van Gerard de Graaf.

← De Ingenieur 1888-8 De advertentie hiernaast geeft een idee van het productieprogramma van de Gebr. Figee van rond 1890. De Giffard injecteur wordt niet genoemd (maar werd misschien toegepast in de eigen verticale ketels van heimachines en kranen).Het hieronder te bespreken smalspoor neemt een belangrijke plaats in. In personeelsadvertenties uit die tijd is sprake van onder andere ketelmakers, modelmakers, zandvormers, kopergieters, vuurwerkers, grofsmeden en metaaldraaiers.

Smalspoor

↕

Fragmenten van een advertentie van Gebr. Figee over een hele bladzijde als bijlage van het Algemeen Nederlandsch Advertentieblad 7 februari 1881;collectie Gerard de Graaf. De bovenstaande wagen staat merkwaardig hoog op de poten. Het aankoppelen van andere wagens gebeurt kennelijk aan de draaistellen.

↕

Een ander fragment uit dezelfde advertentie uit 1881 staat hier. Het is de eerste keer dat het draagbaar smalspoorwegmaterieel van Figee genoemd wordt. Boven de advertentie staat “Gebr. Figee Machinefabriek Haarlem” en dat staat ook op de wagens. Voor een prospectus moest men zich echter wenden tot H. Figee junior in Rotterdam. Figee handelde namelijk – al dan niet met anderen - in machines, gereedschappen en locomotieven van andere fabrikanten (en dus ook in het eigen smalspoor), maar niet vanuit de fabriek in Haarlem. Van circa 1875 tot 1881 gebeurde dat door genoemde H. Figee junior in Rotterdam, vanaf 1881 door Gebr. Figee in Amsterdam en vanaf circa 1888 tot 1925 door Figee & De Kruijff in Amsterdam. Deze handelsactiviteiten van Figee zijn op een aparte webpagina behandeld. Dat smalspoor van Figee niet alleen in advertenties voorkwam, maar dat het in Nederland ook verkocht werd, blijkt uit onderstaande advertenties van gebruikt smalspoor. Het feit dat bij gebruikt materiaal de naam Figee genoemd werd, bewijst dat die naam ook bij smalspoor bekendheid genoot:

↑ Het nieuws van den dag : kleine courant 29-07-1881 ↑

↑ Het nieuws van den dag : kleine courant 13-03-1889 ↑

In Nederlandsch Indië had Figee achtereenvolgens verschillende agenten voor het draagbaar spoorwegmaterieel (ook “beweegbaar” spoor genoemd). Advertentie die in 1882 en 1883 vele malen verscheen in het Soerabaijasch handelsblad →

← Deel van een advertentie die in 1887 tientallen malen verscheen in De Locomotief (Samarangsch handels- en advertentie-blad). Volgens de onderste regel was Stork agent van Figee.

← Advertentie die in 1890 en 1891 tientallen malen verscheen in De Locomotief (Samarangsch handels- en advertentie-blad). Dhr. Draijer was ook agent van Stork. Opvallend is dat dhr. Draijer geen andere Figee producten (zoals hijskranen) verkocht.

Dhr. T. Draijer te Solo stopte in 1895 met de vertegenwoordiging van Stork. Hij had toen al enkele jaren geen advertenties van Figee smalspoor meer geplaatst. ← Advertentie in De Locomotief (Samarangsch handels- en advertentie-blad) 16-01-1895 Er zijn geen na 1892 geplaatste advertenties van Figee smalspoor in gedigitaliseerde Indische kranten te vinden. Het is niet uit te sluiten dat dat Figee op een andere periodiek is overgestapt.

In kranten uit Suriname en de Antillen werd in 1888-1889 met Figee smalspoor geadverteerd. Het tijdschrift De Ingenieur vermeldt Figee als fabrikant van draagbaar spoor in het tijdvak 1888-1895 (voor deze vermeldingen moest betaald worden. Figee betaalde na 1895 dus niet meer, maar dat wil niet zeggen dat er geen smalspoor meer werd vervaardigd). Uit het bovenstaande volgt dat Figee in de periode 1881-1895 met smalspoor materieel adverteerde. Waarom Figee met smalspoor stopte is onbekend. Enkele mogelijkheden zijn:

●

Concurrentie Bijvoorbeeld Orenstein & Koppel werd vanaf 1889 in Nederland vertegenwoordigd (zie hier). Arthur Koppel was al iets eerder in Nederlandsch Indië actief:

← De Locomotief (Samarangsch handels- en advertentie-blad) 17-10-1887 In dezelfde krant meldde de Decauville agent al in 1884 dat op Java, Sumatra en Borneo 138 km rails, en 1051 wagens en 3 locomotieven geleverd of besteld waren.

Nederlandse fabrikanten genoten wel bescherming, want bij aanbestedingen van het Ministerie van Koloniën kwamen “bezitters van in Nederland gelegen werkplaatsen” in aanmerking (zie daar), maar daarbij bleken er meer Nederlandse fabrikanten van kipkarren te zijn. En er waren in Nederlandsch Indië veel meer afnemers dan het Ministerie van Koloniën.

●

Ander beleid Zoals uit het onderstaande zal blijken, werden omstreeks 1895 elektrische aandrijvingen belangrijk voor Figee. Ook verdween de laatste Figee uit het bedrijf en werd dit een NV. Mogelijk wendde de nieuwe directie de productie-capaciteit liever hoogwaardig aan voor de bouw van bijvoorbeeld elektrisch gedreven hijskranen. Smalspoor en elektrische aandrijving sloten elkaar niet uit: Figee zou nog minstens één kleine Eloc bouwen.

Er is zelfs waarschijnlijk een Figee kipkar bewaard gebleven; zie hier. Bovendien heeft het Decauville Smalspoor Museum in de Harskamp een door Figee gebouwde platte wagen uit 1892. Die wagen heeft de boven beschreven merkwaardige koppelingen: aan de ene kant een oog en aan de andere kant een haak.

Bedrijfsgeschiedenis na 1895 In 1894 leverde Gebr. Figee liften aan het Blauwhoedenveem in Rotterdam. De elektromotoren en regeling kwamen van Siemens & Halske. Voor de “bewegingswerktuigen” van de nieuwe sluizen in IJmuiden werd samengewerkt met P.H. ter Meulen & Co in Amsterdam, de vertegenwoordiger van het Duitse Schuckert & Co: Algemeen Handelsblad 24-01-1895→ Het tijdschrift De Ingenieur meldde op 02-05-1896: “Naar wij uit goede bron vernemen, zal de fabriek der heeren Gebr. Figee te Haarlem spoedig overgaan in handen eener naamlooze vennootschap onder den naam «Haarlemsche Machinefabriek, voorheen Gebr. Figee. De fabriek wordt dan tevens belangrijk uitgebreid en wordt er een speciale afdeeling voor electrotechniek aan toegevoegd. Te dien einde heeft de firma Gebr. Figee het electrotechnisch bureau der firma P. H. ter Meulen & Co. te Amsterdam, vertegenwoordigers der Electricitats-Actiengesellschaft, vormals Schuckert Sc Co. te Nürnberg overgenomen en treedt het geheele personeel dier firma in dienst der nieuwe vennootschap”.

De naam werd nu officieel “Haarlemsche Machinefabriek voorheen Gebr. Figee”, maar in de praktijk bleef het gewoon Figee. Als gezegd: bij de vorming van de N.V. in 1896 ging daarin ook op het elektrotechnische bureau P.H. ter Meulen & Co in Amsterdam. Dat was in Haarlem te merken: ← Algemeen Handelsblad 19-08-1896 Figee was dus thuis op het gebied van zowel aandrijving door stoom als elektrische drijfkracht

Het productieprogramma rond de Eerste Wereldoorlog omvatte onder andere bruggen, verticale stoomketels, heimachines, kranen, liften, traversen, lieren en kaapstanders [4]. De NV was nog steeds gevestigd aan de Leidse Vaart, waar een terrein van maar 1 hectare ter beschikking stond. Vanaf 1913 verrezen werkplaatsen aan het Noorder Buiten Spaarne. In 1926 werden ook de laatste Figee activiteiten naar de nieuwe fabriek overgebracht. Er was een pontje voor fietsers en voetgangers over het Noorder Buiten Spaarne. De oude fabriek aan de Leidsevaart werd verkocht aan de Algemeene Vereeniging voor Bloembollencultuur (die er het Krelagehuis liet bouwen). ← Plattegrond uit het Figee jaarverslag over 1968 [3]. Het terrein besloeg 6,3 hectare waarvan 1,65 hectare bebouwd. Er was een eilandspoorbedrijf. Zowel op de kaart als op een luchtfoto is te zien dat hier twee railkranen op reden. Die zijn ongetwijfeld door Figee zelf gebouwd. Op een (slechte) foto is een lorrie op het spoor te zien. In het net lag één wissel. In 1976 werd Figee een B.V. Zie [3] voor de vele verwikkelingen daarna. De hoofdzaken zijn dat Figee in 1999 naar Amsterdam verhuisde en daar in 2005 failliet ging. Een deel ging verder als KenzFigee in Zaandam. Anno 2013 vormen de imposante Figeehallen aan het Noorder Buiten Spaarne een bedrijfsverzamel-centrum. De imposante en anno 2014 nog bestaande hallen aan het Noorder Buiten Spaarne in 1914 [5]. Het kamtoorgebouw was toen nog niet gebouwd ↓

Elektrische locomotief In 1926 leverde Figee voor het cokesvervoer boven de bunkers van de generatorgasfabriek èn de watergasfabriek van de Rotterdamse gasfabriek Keilehaven een elektrische locomotief, drie kipkarren en een wissel [6]. ← Tekening in [6] Uit deze tekening en de bijbehorende beschrijving volgt onder andere: de loc heeft een “platform van geslagen ijzer” met aan alle zijden leuningen. Geheel links staat een schakelkast. Daarachter zit de bestuurder op een (volgens de beschrijving verend) tractorzadel. Achter hem ligt de met 110 Volt gevoede elektromotor. Die drijft via rechte tandwielen een in de lengterichting gelegen as aan. Beide wielasssen worden via een paar kegeltandwielen aangedreven. De loc is niet geveerd. Een rem is ook niet te zien, maar die moet toch wel aanwezig zijn geweest. Beide tekeningen zijn zodanig geperforeerd dat de gaten de naam FIGEE vormen. ← Tekening uit de collectie van Gerard de Graaf, gedateerd 2-8-1926 De kipwagen heeft – mede dankzij de vlakke bodem – de voor een spoorwijdte van 700 mm grote inhoud van 2,5 kuub. Beide tekeningen zijn gevonden in het archief van de Gasfabriek Keilehaven in Rotterdam. Het is onbekend of Figee meer gelijksoortig materieel aan bijvoorbeeld andere gasfabrieken heeft geleverd.

Stoomrailkranen Het nieuws van den dag 15-07-1880 → Omstreeks 1878 begon Figee met het bouwen van stoomkranen. Uit de advertentie hiernaast blijkt dat die op voorraad gebouwd werden. Een spoorwijdte werd niet genoemd. Hieronder is dat wel het geval. Vanaf 1913 zijn uitgebreide gegevens beschikbaar via de Figee agenda’s [4].

Het leverprogramma kende tweeassige stoomrailkranen met hefvermogens van 1, 2, 3, 5, 7, 10 en 12 ton [4]. Die types hadden allen verschillende cilinderdiameter, roosteroppervlak, radstand, wieldiameter etc. Gemeenschappelijk voor alle types waren: · de maximale keteldruk van 8 atmosfeer, · het toerental van de tweecilinder stoommachine: 200 rpm, · de spoorwijdte van 1435 mm. Figee bouwde de verticale stoomketels zelf (zoals Figee dat ook deed voor de heimachines). Stoomwagenkraan met 3 ton hefvermogen, bij de Rotterdamsche Droogdok Mij. Figee agenda 1913 [4]→ Het onderstaand detail toont dat deze kraan trekhaken (maar geen buffers) had en op beide assen werd aangedreven. Het standaard type werd echter met een ketting op één as aangedreven en had geen gebogen giek. De RDM had naast deze railkraan van voor 1908 in elk geval ook de Figee fabrieksnummers 525 (1910) en 544 (1913).

Onder fabrieksnummer 1956 werd in 1916 een spoorwegongevallenkraan voor Nederlands Indië gebouwd. In 1987 is de Figee spoorkraan op 71 jarige leeftijd nog ingezet bij Bintaro, de grootste treinramp uit de geschiedenis van Indonesië [1]. Het eigen gewicht is 66 ton en de rijdsnelheid is 5 km/u. Volgens de fabrieksplaat is het hefvermogen 15 ton bij een vlucht van 6 meter. Volgens [1] is het hefvermogen echter 40 ton. Mogelijk zit het verschil in het al dan niet gebruiken van stempels. ← Figee agenda 1920 [4] In 1930 bouwde Figee voor de Nederlandse Spoorwegen twee “hersporingskranen”met hefvermogen van 40 ton bij een vlucht van 6 meter [1]. Het waren de eerste NS ongevalkranen.

Elektrische kranen Vanaf 1913 of eerder leverde Figee een standaardserie elektrische kranen met één elektromotor. Die motor kwam in de plaats van de stoommachine en dreef ook een centrale as aan waar de verschillende functies konden worden aangekoppeld. Het ging dan ook om dezelfde hefvermogens van 1, 2, 3, 5, 7, 10 en 12 ton als bij de stoomwagenkranen. De elektrische kranen werden via een kabel en een sleepring tussen onderwagen en bovenwagen gevoed, naar keuze met gelijkstroom of wisselstroom. Daarnaast waren er ook railkranen leverbaar met 2 of 3 elektromotoren, waarbij elke functie door een aparte elektromotor verzorgd werd. Daarmee kon sneller gewerkt worden [4].

↑ Foto uit de Figee agenda voor 1947 [4]. Duidelijk zichtbaar (zie detail links) zijn de kabel en de kabeltrommel. Het lijkt niet makkelijk om met zo’n kabel te rangeren, maar de kraan heeft toch stoot- en trekwerk. Het betreft hier geen standaardtype. Het huis van nevenstaande kraan toont gelijkenis met de bovenstaande kraan. ← Amsterdamse vestiging van de Verenigde Utrechtse IJzerhandel (VUIJ), voorheen B.J. Nijkerk, aan de Cruquiusweg. Foto: J.A. Maassen, mei 1971. ` Op de zijwand van de cabine zit een Figee fabrieksplaat. Het is moeilijk te zeggen of het een elektrische kraan is. Er is geen kabeltrommel te zien, maar die kan aan de andere kant kan zitten. De kraan heeft een tweeassige wagen met stoot- en trekwerk en lijkt te zijn uitgerust met een magneet. Deze schroothandel had een spooraansluiting en twee oersikken, waaronder de van Demka gekomen ex-NS 147.

Motorrailkranen Figee begon in of voor 1926 met railkranen met verbrandingsmotoren. In de Figee agenda van 1926 staat een railkraan met benzolmotor op een scheepswerf te Rotterdam met 6 en 2 ton hefvermogen bij 5,5 respectievelijk 12 meter vlucht [1] → De kraan is wel voorzien van een trekhaak, maar niet van buffers. Voor zover dat uit de foto te beoordelen is, gaat het om het ontwerp van een stoomkraan, waar op de plaats van de stoomketel een benzolmotor is geplaatst.

Nieuwe Rotterdamsche Courant 08-09-1926 → In 1926 kon Figee blijkbaar motorkranen leveren, maar de stoomkraan had nog geenszins uitgediend: in hetzelfde jaar en in dezelfde krant adverteerde Figee ook met “stoomkranen van het nieuwste type”. In 1933 werd met dieselkranen geadverteerd ↓

↑ Advertentie in De Ingenieur van 17-11-1933, collectie Gerard de Graaf. De foto is waarschijnlijk gemaakt bij de Hout Bereidings Inrichting (HBI) in Dordrecht of bij de Stapelplaats Crailoo. De beeldbank van Het Utrechts Archief bevat foto’s van soortgelijke enorme stapels onbehandelde dwarsliggers bij de HBI. Volgens de jaarverslagen [2] werd in 1940 een dieselmotorwagenkraan voor montage-doeleinden aan Werkspoor Amsterdam geleverd en in 1942 een motorwagenkraan aan Werkspoor. Van de eerstgenoemde staat een foto in de agenda van 1941/42 [1]. De beschrijving meldt een hefvermogen van 10 ton op een afstand van 6,5 meter en een hijshoogte van 25 meter. De kraan reed op normaalspoor, maar met zo’n lange giek zal er wel niet mee gerangeerd zijn. Hoewel hierboven bleek dat Figee behalve elektrische kranen met één elektromotor ook elektrische kranen met twee of drie elektromotoren bouwde, blijkt uit een beschrijving van de motorkranen in de Figee agenda van 1947 [4] dat de verbrandingsmotor een centrale as aandreef en dus in plaats kwam van de stoommachine. Het ging dus niet om benzine- en dieselelektrische railkranen, zoals Nellen, Coles en Codum leverden. Mobiele motorkranen waren bepaald geen specialiteit van Figee: in 1951 kocht Figee zelfs een dieselelektrische Coles kraan voor gebruik op het fabrieksterrein.

Andere spoorproducten Zoals hierboven al uit een advertentie bleek, maakte Figee ook met handkracht aangedreven railkranen. De MBS heeft zo’n kraanlorrie van Figee, die van de Nederlandse Spoorwegen afkomstig is. Die is voorzien van een verrijdbaar contragewicht. De NS hadden in 1966 nog enkele van deze kranen. Uit deze lijst blijkt niet of die door Figee waren gebouwd. De NS handkraan hiernaast is dat in elk geval wel. Ook hier een verrijdbaar contragewicht. Bron: [4]→ De agenda van 1913 [4] toont een elektrische traverse voor het GVBA; de agenda van 1918 vermeldt zes elektrische traverses voor de Staats Spoorwegen. Niet alle producten staan in agenda’s: In 1932 bouwde Figee een asbreukwagentje, nr H156, voor de N.Z.H. [7].

In 1976 leverde Figee 24 200 tons gietwagens met elk twee tweeassige draaistellen aan Hoogovens, met de Hoogovens nummers 46127 t/m 46150 [8]. De hele serie telde 180 wagens, waarvan de rest vanaf 1968 gebouwd werd door La Brugeoise (48), Werkspoor (72), Brain le Comte (6) en Verhorst (30). Figee fabriceerde ook zogenaamde mantrolleys.

Opmerkingen

1)

Zowel de schrijfwijze Figee als Figée komt voor.

2)

Thomas Figee verliet het familiebedrijf in 1883 en stichtte aan het Spaarne in Haarlem de werf Conrad, waar baggermolens werden gebouwd. In 1889 werd het NV Scheepswerf Conrad v/h Thomas Figee & Co. Vanaf 1932 ging dit bedrijf op in Stork Hijsch. Johannes Figee (1847-1889) overleed jong. Daarna bleef van de Gebr. Figee alleen Hendrik Jr. over. Omdat die geen opvolgers had werd de NV opgericht.

3)

Figee had de Europese licentie voor het fabriceren van grijpers volgens het ontwerp van Brown Hoist. Met die firma in de Verenigde Staten bestonden dus contacten. Mogelijk strekten die contacten zich ook tot de kranen zelf uit. ← Figee agenda 1913. Deze advertentie verscheen ook in 1914 in enkele dagbladen. Op 24-01-1927 stond in het Algemeen Dagblad met de kop “De muil van het ondier”. Daar verdween in eén greep 3200 kilo steenkool in.

4)

In de negentiende eeuw heeft Figee ook (water)hydraulische kranen gebouwd.

5)

Uit verschillende bronnen zijn de volgende aantallen werknemers bekend: 1884 229 1898 306 1914 475

6)

Genoemd werden al de handelsactiviteiten van H. Figee junior in Rotterdam → Gebr. Figee in Amsterdam → Figee & De Kruijff in Amsterdam. Nog een andere afsplitisng van Figee was Ingenieursbureau Figee en Groenevelt te Bloemendaal.

Met dank aan:

Gerard de Graaf.

Verwijzingen:

[1]

Figee forum

[2]

Jaarverslagen van de Haarlemsche Machinefabriek v/h Gebr. Figee, 1919-1972, berustend bij het Nederlands Economisch Historisch Archief in Amsterdam.

[3]

Website Kraanbouwers uit Nederland

[4]

Figee stuurde relaties elk jaar een agenda. Zo’n boekwerkje met harde kaft was een combinatie van - een agenda met dagindeling en bijvoorbeeld de posttarieven, - een polytechnisch zakboekje, - uitgebreide informatie over Figee producten (geïllustreerd met foto’s). In de agenda’s komen smalspoor en injecteurs niet voor. Waarschijnlijk werden die niet meer geleverd in de tijd van de agenda’s. Wel genoemd worden bruggen, heimachines, liften, lieren, kaapstanders, verticale stoomketels en hijskranen. In het Noord Hollands Archief zijn beschikbaar de jaren 1913, 1918, 1920 en 1947. Op [1] zijn foto’s uit agenda’s van enkele andere jaren te zien.

[5]

“Van de nieuwe fabriek : Figee Haarlem”, uitgegeven door Joh. Enschedé en Zonen, 1914.

[6]

Stadsarchief Rotterdams, toegang 163 ( Gemeente Gasbedrijf en Gemeente Energie Bedrijf), inventarisnummer 1418 (Stukken m.b.t. de levering van een electrische locomotief met drie kipwagens voor het cokestransport).

[7]

Op de Rails 1956-05.

[8]

Wagenoverzicht, verkregen via de Hoogovens Stoomclub.

{

Import & Handel Producenten

Terug/verder naar:

Nieuw Home Inhoud