Welkom

Inhoud

Inleiding

Andere tractie

Spoorwijdte

Producenten

Import & handel

Eigenaars

Materieel

Links

Contact

► Nieuw ◄

► Zoeken ◄

Stoomtractie smalspoor

Stoomtractie normaalspoor

Motortractie smalspoor

Motortractie normaalspoor

Boeken

Aanvullingen

Tijdschriften

Raadsels

Loctypes

Twentsche Kalkzandsteenfabriek in Losser

vanaf 1954/55: Twentse Kalkzandsteenfabriek in Oldenzaal

geplaatst 13 september 2017; aangevuld 24 september 2017 en 31 oktober 2019.

Inleiding

Achtergronden en geschiedenis van de kalkzandsteenfabrieken in Nederland komen aan de orde op een aparte webpagina.

Doorgaans wordt aangenomen [1] dat de hier te bespreken en in 1898 opgerichte N.V. Twents(ch)e Kalkzandsteenfabriek de eerste kalkzandsteenfabriek in Nederland was (zie opmerking a).

Het maatschappelijk kapitaal der vennootschap bedroeg f 45.000, verdeeld in 90 aandelen van elk van f 500. De aandelen waren als volgt verdeeld [2]:

-

Jan Hagedoorn, bierbrouwer te Almelo (Stoom- Beiersch- Bierbrouwerij Hagedoorn & Kirchmann): 45 aandelen.

Hij werd directeur van de nieuwe NV.

-

Johan Bertus Hagedoorn, eveneens bierbrouwer te Almelo: 20 aandelen.

-

Mr. Essink te Oldenzaal: 15 aandelen.

Daarvan werden 7 aandelen ingebracht in de vorm van ruim 6 hectare heidegrond in Losser. Dat moet de grond geweest zijn waar het zand vandaan kwam.

-

Dhr. Lohrmann te Enschede: 10 aandelen

“Aan deze fabriek werken een directeur met een 15 man en deze fabriceeren per week minstens 30.000 steenen” [3].

De fabriek lag aan de Enschedesestraat 152 in de buurtschap Berghuizen, juist op de grens van de gemeenten Losser (in het zuiden) en Oldenzaal. De grens is in 1955 gewijzigd [1]. Daarvoor lag de fabriek in de gemeente Losser, maar stond onder Oldenzaal in het telefoonboek.

Deze foto werd op het briefpapier gebruikt, zoals op deze nota uit 1924. Op de normaalspooraansluiting staat een open wagen langs een laadperron. Aan de andere kant staan steenwagens

Foto uit de collectie van Jan Olde Kalter via “Hallo Berghuizen” →

De fabriek lag aan de in 1890 geopende Lokaalspoorweg Enschede – Oldenzaal (linksonder op de voorgrond) en had sinds 1899 spooraansluiting. Daarover zal de “Weisskalk uit de Rhein. Westfaiische kalkgroeven” zijn aangevoerd [4].

Uit de nota uit 1924 blijkt dat ook over de relatief korte afstand naar Enschede stenen per spoor verzonden werden.

Het ging kennelijk niet goed met de fabriek en de affaire werd in 1914 verkocht:

← Tubantia 07-03-1914

De koper was dhr. J.H. Reef te Oldenzaal voor f 14.940. Dat bedrag stond in schril contrast met het startkapitaal van f 45.000.

In 1915 blijkt de nieuwe eigenaar de firma Op de Weegh & Jaartsveld in Oldenzaal te zijn. Op de Weegh was aannemer te Oldenzaal en trad vaker samen op met Jaartsveld in Lichtenvoorde (niet te verwarren met de bekende Jaartsveld in Silvolde). In dit boek staat bijvoorbeeld dat Jaartsveld en Op de Weegh van 1916 tot 1918 samen een 700 mm stoomloc hadden.

De nieuwe eigenaren nodigden de pers uit [4]. De fabriek bleek al enkele jaren stil gelegen te hebben en had producten van slechte kwaliteit geleverd. De machines waren nu deels vervangen en het productieproces was gewijzigd. Er was weer 15 man personeel, maar nu konden in twee hardingsketels per week circa 75.000 à 80.000 stenen gefabriceerd worden (terwijl hierboven sprake was van 30.000 stenen).

Werknemers stapelen “vormelingen”

op een steenwagen (ook plateauwagen genoemd). De vormelingen bestaan uit een mengsel van zand, kalk en water en zijn zojuist in een pers in de juiste vorm geperst.

→

Foto uit de collectie van Jan Olde Kalter via “Hallo Berghuizen”.

Een steenwagen is typisch breder dan lang. Een aantal steenwagens werd achter elkaar in een (ver)hardingsketel (ook autoclaaf genoemd) gereden.

Na een verblijf in de hardingsketel gedurende 8 uur in stoom met een druk van 8 tot 8,5 atmosfeer en een temperatuur van 175 °C waren de vormelingen voldoende uitgehard door het optreden van een chemische reactie en werd de hardingsketel geopend: zie de volgende foto.

Dhr. Bernard Schoorlemmer heeft na het losdraaien van tientallen “klapbouten” een hardingsketel geopend, zodat de eerste van een rij steenwagens met kalkzandstenen zichtbaar is →

Foto uit de collectie van Jan Olde Kalter via “Hallo Berghuizen”.

Berghuizen was de buurtschap waar de kalkzandsteenfabriek in lag. Tegenwoordig is het een wijk van Oldenzaal

De Kamer van Koophandel van Oldenzaal verschafte via verschillende dagbladen de informatie in de volgende tabel. Dit met uitzondering van de laatste regel, die ontleend is aan een tijdschriftartikel ter gelegenheid van het 40-jarig bestaan [5]:

Jaar	Aantal stenen in miljoenen		Aantal arbeiders	Resultaat
	Geproduceerd	Verkocht
1916	4	3	?
1919	3	3	28	ongunstig
1920	7	6,5	33	gunstig
1938	12		?

Het is onbekend waarom de productie in 1920 bijna verdubbelde. Het kan zijn dat er een tweeploegendienst was ingevoerd. Een derde verhardingsketel werd pas in 1938 geplaatst. Het jaar 1921 was ongunstig: twee steenpersen raakten defect en er was een staking [6]. Als enige eigenaar wordt genoemd H.W. Jaartsveld te Lichtenvoorde. In 1922 werd het hele personeel wegens overproductie tijdelijk ontslagen [7].

Smalspoor

Tot nu toe was er geen sprake van smalspoor. In bovenstaande advertentie uit 1914 staat dan ook: omstreeks 7 hectaren grootendeels aangeleegen grond. Als er sprake was van smalspoor, dan zal dat op eigen grond zijn geweest. Die woeste grond werd afgegraven en – zoals op kaarten te zien is – vervolgens verkaveld. Na jaren moest het zand dus van verder weg komen.

Voor de aanvoer van zand werd door de gemeente Losser op 26 augustus 1924 tot wederopzegging vergunning verleend tot het leggen van een draagbaar spoor over een gedeelte van de Oude Postweg [1]. Bij besluit van 31 maart 1931 werd vergunning verleend voor verlenging van dit draagbaar spoor [1]. De spoorbreedte was 700 mm. In 1976 werd deze spoorlijn opgeheven [1].

Situatie volgens www.topotijdreis.nl in 1935 ↑ en 1975 ↓

Het smalspoor had een lengte van maximaal ongeveer 2 kilometer. Na verloop van tijd werd dit wat korter. Bij de zandwinning ontstond de Pannenkoekenplas. Anno 2017 is het hele gebied onder de A1 snelweg met op- en afritten verdwenen.

Foto op de website van de Historische Vereniging De Dree Marken

Foto uit de collectie van Jan Olde Kalter via “Hallo Berghuizen”.

Drie arbeiders scheppen de kipkarren vol.

De loc is een Deutz dieselloc van het type MLH232F (of de verbeterde versie 332F). De fles op de motorkap bevat perslucht waarmee gestart werd. Als de motor eenmaal liep werd de fles weer gevuld met uitlaatgassen. Het type MLH232F werd gebouwd van 1926 tot in 1929; het type MLH332F van 1929 tot in 1940. De Twentsche Kalkzandsteenfabriek staat niet op de Deutz leverlijst, maar daar staat soms alleen importeur Spoorijzer op en niet de uiteindelijke klant.

De loc kan niet eerder dan 1926 in dienst gekomen zijn. Waarschijnlijk is er vanaf de aanleg van het smalspoor in 1924 eerst paardentractie gebruikt.

Weer een N.V.

In 1928 werd de Twentsche Kalkzandsteenfabriek weer een NV [8]. De oprichters waren de eerder genoemde H.W. Jaartsveld te Lichtenvoorde en voorts zijn schoonzoon C.J. Stein te Lonneker. Die laatste werd directeur. Aan kapitaal was gestort f 50.000 [8]. Genoemde heren werden in 1929 ook eigenaar van de Kalkzandsteenfabriek “Graaf Lodewijk” in Mook en C.J. Stein werd ook daar directeur.

Het reizigersvervoer op de spoorlijn Enschede-Lonneker-Oldenzaal werd op 15 mei 1934 gestaakt, waarna het gedeelte Lonneker (steenfabriek) tot de Twentsche Kalkzandsteenfabriek werd opgebroken. Vanuit Oldenzaal bleef goederenvervoer van/naar de Kalkzandsteenfabriek nog tot 1962 mogelijk [9]. Verder is van de periode van 1931 (verlenging van het smalspoor) tot circa 1965 weinig bekend (zie ook opmerking b). Dit met uitzondering van een artikel uit 1938 [5]:

↑ In 1938: niet via het tasveld, maar vanaf de steenwagens direct op de vrachtauto [5] ↑

Moderne tijden

Op 15-08-1968 bezocht D.J.J. van Beek de fabriek en maakte daar aantekeningen van [10]. In 1973/74 maakte Hans Wiskerke er dia’s [11]. De waarnemingen van beide heren stemmen prima overeen. De antieke Deutz was verdwenen en in plaats daarvan waren er drie locjes van drie verschillende fabrikaten en in drie verschillende kleuren. Minstens 2 van de 3 locs waren tweedehands.

Dit is een overzichtsfoto van alle drie locs. De middelste was in 1968 de loc van dienst.

Het gaat om Jung fabrieksnummer 9563 (1940) van het type ZL114. De loc is in 1940 aan Jung importeur Oving geleverd. Het is onbekend of ze in 1940 meteen naar de Twentsche Kalkzandsteenfabriek is gegaan. In 1968 bleek dat de loc in plaats van door de oorspronkelijke Jung dieselmotor werd aangedreven door een Samofa motor.

Foto Hans Wiskerke, 1973/1974 →

Hier staat een filmpje van een treintje met 8 kipkarren.

Alle locs zijn in 1976 gesloopt.

Gekukkig bestaat er ook een foto waarop de Jung loc in dienst te zien is. Een jaartal is niet bekend, maar dat moet in elk geval na 1940 liggen, gezien het bouwjaar van de loc.

Vergeleken met bovenstaande zwart-wit foto’s van de Deutz loc is de groeve dieper en worden de zaken moderner aangepakt met niet alleen een modernere loc maar vooral ook een mobiele grijperkraan in plaats van gravers.

Foto uit de collectie van Jan Olde Kalter via “Hallo Berghuizen” →

Deze loc stond in 1968 reserve. Het is Orenstein & Koppel fabrieksnummer 10403 (1940) van het type MD2, die in 1962 gebruikt gekocht is.

Foto Hans Wiskerke, 1973/1974 →

Gezien de verschillende posities van de locs zijn de foto’s op verschillende dagen gemaakt en was er nog activiteit van het rollend materieel.

Deze loc stond in 1968 buiten dienst en was in 1953 gebouwd door de Tilburgse fabrikant Hovers. Voorop de motorkap staat het logo HCT (Hovers Constructie Tilburg). Het Hovers fabrieksnummer was DL4-1S. Daarin betekent DL4 dat het de vierde door Hovers gebouwde dieselloc is en 1S slaat op de ééncilinder Samofa dieselmotor van 13 pk. De loc werd nieuw geleverd aan de grondverzetfirma Verachtert in Hedel en is in 1964 tweedehands gekocht door de Twentsche Kalkzandsteenfabriek [12].

Foto Hans Wiskerke, 1973/1974 →

Behalve de drie locs waren in 1968 aanwezig [10]:

· 17 kipkarren van 1,5 kuub,

· 10 kipkarren van driekwart kuub en

· circa 50 autoclaafwagens (= wagens voor de verhardingsketels = steenwagens).

← Foto Hans Wiskerke, 1973/1974

Volgens Kees Plug zijn de kipkarren van een vrij oud Orenstein & Koppel model. De Stoomtrein Katwijk Leiden heeft soortgelijke kipkarren, afkomstig van de houthandel Hupkes in Dieren.

Het einde (zie ook opmerking b)

In 1972 werden er zogenaamde “elementen” of “blokstenen” gemaakt. Dat waren enorme stenen (60 x 90 cm) met hijsogen, waar mee snel gemetseld kon worden. De fabriek was toen eigendom van het Centraal Verkoopkantoor voor de Kalkzandsteenindustrie CVK, een samenwerkingsorgaan van de (toen) achttien Nederlandse kalkzandsteenfabrieken [13]. De Twentse Kalkzandsteenfabriek zal in 1961 in handen van het CVK zijn gekomen, want tot die tijd waren leden van de familie Jaartsveld commissaris. Na 1961 wisselden de commissarissen vaak, maar voor zover na te gaan waren het functionarissen van andere kalkzandsteenfabrieken zoals Rudolf Roelfsema (van de fabriek in Hoogersmilde), Van Herwaarden (van de fabriek in Hillegom) en Walter Willy vom Schemm (adjunct-directeur van De Lek in Vreeswijk). Het laatste adres is Twentse Kalkzandsteenfabriek B.V., Postbus 23, Hilversum. Dat is het adres van het (in 2003 opgeheven) CVK.

Kennelijk fungeerde de Twentsche Kalkzandsteenfabriek als een proeffabriek van de later succesvolle elementen.

Volgens het jongste van deze boeken is de zandaanvoerlijn in 1974 gesloten.

Eind 1976 werden de “voormalige kalkzandsteenfabriek met fabrieksterrein groot 1,46 hectare” en de “zanderij, plaatselijk bekend als de Pannekoekenplas, groot ruim 12 hectare” in het openbaar verkocht [15]. Het smalspoormaterieel verdween toen ook. Daarna heeft de fabrikant van kunststof buizen Wavin de fabriek nog gebruikt, want de hinderwetvergunning voor het perceel Enschedesestraat 152 staat tot 1982 op naam van Wavin. Er werden toen plastic kratten gerecycled. Nadat Wavin vertrokken was, stond de fabriek een aantal jaren leeg en werd daarna gesloopt.

Opmerkingen

a)

De Nederlandsche kunstzandsteenfabrieken bij Velsen werden al in 1877 opgericht, maar omdat ook cement gebruikt werd kan eigenlijk niet van kalkzandsteen gesproken worden [1].

b)

De Twentsche Kalkzandsteenfabriek zal te klein geweest zijn om de landelijke dagbladen te halen. Locale kranten zijn wel gedigitaliseerd en op Delpher te vinden (zie [3] t/m [8], maar de digitalisering gaat op het moment van schrijven van deze webpagina (2017) niet verder dan het jaar 1951.

c)

Merkwaardig is dat de Twentsche Kalkzandsteenfabriek bij het Handelsregister te boek stond als “Twentsche kalk en zandsteenfabriek” [14].

Het telegramadres was Zandsteenfabriek.

d)

De meeste foto’s (plus nog enkele andere) staan op de website van Oud Oldenzaal.

Met dank aan:

Gerard de Graaf, Jan Olde Kalter, Rudi Liebrand, Tjeerd van Oene en Kees Plug.

Bronnen:

[1]

P. Bot, Vademecum historische bouwmaterialen, installaties en infrastructuur, 2009.

[2]

Nederlandsche Staatscourant d.d. 19-10-1899.

[3]

Tubantia d.d. 09-06-1900.

[4]

Twentsch dagblad Tubantia d.d. 24-09-1915.

[5]

Een Kalkzandsteenfabriek bij Oldenzaal in Eigen erf; geïllustreerd familieweekblad voor Overijssel en Drente, jrg 14, 1938, no 36, 18-11-1938.

[6]

Provinciale Overijsselsche en Zwolsche courant d.d. 24-03-1921.

[7]

Nieuwsblad van Friesland : Hepkema’s courant d.d. 20-01-1922.

[8]

Twentsch dagblad Tubantia en Enschedesche courant13-01-1928.

[9]

Website Railgoed

[10]

Waarnemingen van D.J.J. van Beek in de collectie van Gerard de Graaf.

[11]

http://www.flickr.com/photos/hanswiskerke/6661352133/in/photostream/

[12]

A. Steenmeijer, “Kromhout”, Canaletto/Repro Holland, Alphen a/d Rijn, 2002.

[13]

De Tijd,d.d. 22-11-1972.

[14]

Handelsregister

[15]

De Telegraaf d.d. 06-11-1976.

{

aanvullingen op het boek “Smalspoor in bedrijf” Eigenaren

Terug/verder naar:

Nieuw Home Inhoud