|
► Nieuw ◄ ► Zoeken ◄ |
|||||||||||||
|
|
|||||||||||||
|
|
Koninklijke Nederlandsche
Zoutindustrie (KNZ) ↓ Akzo ↓ AkzoNobel te Hengelo laatste wijziging: 17 oktober 2015 |
|
|||||||||||
|
Inleiding [1] De NV Koninklijke Nederlandsche Zoutindustrie (KNZ) opende in 1919 haar fabriek aan de spoorlijn in Boekelo. Aanvoer (van vooral kolen) en afvoer van producten gebeurden vrijwel uitsluitend via de locaalspoorlijn Ruurlo-Hengelo. |
|||||||||||||
|
In 1936 bereikte het Twentekanaal Hengelo. De KNZ opende in 1937 een fabriek aan dat Twentekanaal in Hengelo, zodat aan- en afvoer per schip mogelijk werd. De fabriek kreeg overigens ook meteen spooraansluiting (weer via de locaalspoorlijn Ruurlo-Hengelo). In 1957 werd het raccordement van de KNZ in Hengelo aanzienlijk
uitgebreid. Dat gebeurde in die tijd met mankracht. Machinaal gereedschap is
nergens te zien; aan toezichthoudend personeel is geen gebrek. Aan de uniform-pet te zien is ook een NS-er
aanwezig. Op de voorgrond lijkt een kaapstander of een geleiderol voor een
kabel zichtbaar.Foto: NS Transport-voorlichting
/ gemeentearchief Hengelo → De twee fabrieken bestonden jarenlang allebei, maar de fabriek in Boekelo werd in 1952 gesloten. Door fusies veranderde naam van de fabriek in Hengelo diverse malen; hierboven zijn alleen de belangrijkste namen aangegeven. De locatie in Hengelo valt anno 2014 onder AkzoNobel Chemicals [2]. |
|
||||||||||||
|
|
Zout Het (keuken)zout werd en wordt gewonnen door water in een ondergrondse zoutlaag te pompen en de zo gevormde pekel weer op te pompen, te zuiveren en in te dampen. De jaarlijkse zoutproductie steeg enorm: Boekelo begon met een maximale jaarproductie van 30.000 ton en eindigde met 75.000 ton; in Hengelo is dat anno 2014 2.500.000 ton [2]. Per jaar is dat bijna het dubbele van wat de Boekelose fabriek in zijn gehele bestaan heeft geproduceerd ! Tafelzout zal iedereen kennen, maar vormt maar een relatief gering deel van de productie. Het zout wordt voornamelijk gebruikt in de chemische industrie, de voedingsmiddelen industrie, landbouw en als strooizout [2]. ← Zo werd het
(gezakte) zout in Boekelo in spoorwagens geladen.
Later werd de kruiwagens afgeschaft en bereikten de zakken de spoorwagens via
een hellende goot. Foto C. Oorthuys / gemeentearchief Hengelo Het zout werd op verschillend manieren per spoor afgevoerd: - op de een of andere manier verpakt (in latere jaren op pallets) - los gestort (aanvankelijk in gesloten of open wagens, uiteindelijk in speciale wagens). |
||||||||||||
|
|
|
||||||||||||
|
Andere producten Keukenzout bestaat uit de elementen natrium en chloor. In een “elektrolyse” kunnen uit pekel in vaste verhoudingen natronloog (een vloeistof), chloor (een gas) en waterstof (een gas) worden gewonnen. In Boekelo was vanaf 1931 zo’n electrolyse; in Hengelo vanaf de opening tot 2006. Uit de genoemde stoffen konden weer andere geproduceerd worden, zoals zoutzuur en chloorbleekloog. In Hengelo werd ook monochloorazijnzuur geproduceerd. Deze foto van
de KNZ in Hengelo illustreert het
vervoer van diverse producten in vaten, mandflessen, een pottenwagen, een
ketelwagen en gesloten wagens. Foto: KNZ /
gemeentearchief Hengelo→ De MBS heeft in 2010-2012 de op de foto zichtbare pottenwagen NS 520704P weer op de baan gebracht. |
|
||||||||||||
|
Chloor Na de Tweede Wereldoorlog werd het chloor belangrijk voor de chemische industrie in het Rotterdamse havengebied, met name voor de productie van PVC (polyvinylchloride). De KNZ opende daarom 1958/59 nog een zoutfabriek met electrolysebedrijf, namelijk in Delfzijl (dichtbij een zoutlaag) en in 1961 een electrolysebedrijf dichtbij de afnemers, namelijk Zoutchemie Botlek (ZCB, later het Membraam Electrolyse Bedrijf). Het benodigde zout voor de Botlek kwam per schip uit Hengelo en Delfzijl, maar in de periode 1983-1993 kwam het Hengelose zout per spoor. In 1970 kwam op de locatie van Zoutchemie Botlek een centrale chlooropslag in gebruik. Van daaruit werden de afnemers per pijpleiding voorzien. Het chloor voor de centrale opslag kwam niet alleen van de ZCB zelf, maar werd ook aangevoerd vanuit Hengelo en Delfzijl en vanuit andere bedrijven. Er bestonden ook nog enkele andere chloortransporten in Nederland. Vanaf 1972 ging het chloor in aparte nachtelijke bloktreinen, die met vele veiligheidsmaatregelen waren omgeven [3]. Desondanks was er veel maatschappelijke weerstand en Akzo werd met overheidssubsidie bewogen het chloor (vrijwel) uitsluitend te gaan produceren op de plaatsen waar het gebruikt werd. Het einde van de chloorproductie in Hengelo in 2006 [4] betekende ook het einde van de electrolyse en van het hele chemische bedrijf en het daarmee samenhangende vervoer in ketelwagens. Zoals hieronder nog zal blijken verdween de laatste eigen loc ook in 2006. AkzoNobel in Hengelo is sinds 2006 alleen nog een zoutfabriek (maar wel een hele grote). Er zijn nog anno 2014 circa 400 medewerkers [2]; in de hoogtijdagen waren dat er 1500. |
|||||||||||||
|
Eigen tractie |
|
||||||||||||
|
|
← De eerste loc kwam per spoor. Het was de nieuw gekochte Orenstein & Koppel 25789 (1957) van
het type MV4a. Zie hier
voor de tekening; het ligt in de bedoeling bij een komende update meer
aandacht aan dit O&K type MV4a te besteden. Foto: NS Transportvoorlichting (in het gemeentearchief van Hengelo) Er zouden nog vele locs volgen. De nevenstaande loc 1 ging in 1980 naar de Museum Buurtspoorweg (MBS), maar werd daar al spoedig gesloopt. Vanwege het zout was de loc namelijk doorgeroest. |
||||||||||||
|
|
Als loc 2 was van 1974-1981 Deutz 56814 (1958) van het type A8L614 aanwezig. Er lijken geen foto’s van de loc in Hengelo te bestaan. Er zijn wel foto’s van voor en na de Hengelose tijd bekend. Loc 2 werd nieuw in dienst gesteld bij de Nederlandse Soda Industrie in Delfzijl, vanaf 1958 volledig eigendom van de KNZ. In 1970 verhuisde ze naar Zoutchemie Botlek (later Akzo MEB), waar toen de centrale chlooropslag in gebruik kwam. Na de komst van een nieuw Jung loc in 1974 verhuisde de Deutz naar Hengelo; in 1981 kwam ze in de Botlek terug. ← Egbert van Werkhoven fotografeerde
loc 2 op 18-07-1981 in de Botlek. Op de achtergrond staat de tank voor koud
VC (thans Shin Etsu). De
loc werd nog hetzelfde jaar gesloopt. |
||||||||||||
|
In de Botlek leverde de loc de ketelwagens voor de chlooropslag die gekoppeld was aan de oude chloorfabriek: het CAB (Chloor Alkaly Bedrijf). |
|||||||||||||
|
|
Loc 3 kwam in 1980 (als opvolger van de dat jaar afgevoerde loc 1) tweedehands van Aldel in Delfzijl, waar het het spoorvervoer gestaakt was. Het was Orenstein & Koppel 26545 (1966) van het populaire type MB5N. Loc 3 was bij aankomst in Hengelo geel en bleef dat jarenlang (zie de foto hieronder). In 1999 werd ze blauw, de huiskleur van AkzoNobel.
← Sinds 1963 liepen er sporen onder de Boekelosebrug
over het Twentekanaal, Hengelo 10-01-2003. Wegens het teruglopende spoorvervoer verhuisde loc 3 in 2006 naar het Membraan Electrolyse Bedrijf in de Botlek. Na het aantreden van loc 3 in Hengelo in 1980 kwamen er nog meer locomotieven, maar die kregen geen nummer meer. |
||||||||||||
|
Voor het beladen van de zouttreinen naar de Botlek
(1983-1993) kwam er een Windhoff Teletrac, die
vanuit de laadinstallatie bediend werd. |
|||||||||||||
|
|
In 1991 werd de Windhoff vervangen door een „Railshunter" van het Nederlandse fabrikaat Bemo. Die kon – net als de Windhoff – radiografisch bestuurd worden. Het was echter – anders als de Windhoff – een „echte" locomotief, voorzien van vering en een volwaardige cabine. ← Henk de Jager nam deze foto op 07-02-1992. Links staat de
O&K MB5N, rechts de Bemo Railshunter
en op de achtergrond is de laadinstallatie te zien. De Bemo Railshunter bleef nog enkele jaren na het eind na het eind van het zoutvervoer naar de Botlek in 1993. In 1996 verscheen ter vervanging een Bemo verhuurloc zonder afstandsbediening en wel een rode O&K MB7N, fabrieksnummer 26632 (1968). Die verdween weer in 2001. |
||||||||||||
|
Gedurende de 26 jaar activiteit in Hengelo verbleef, was loc 3 natuurlijk wel eens tijdelijk buiten bedrijf wegens reparatie of revisie. In 1987 werd loc 3 gereviseerd
door VTG (vooral bekend als verhuurder van tankwagens). Ter vervanging
stuurde VTG Mak 220039 van het type MaK 220 B. Op 21-07-1987 wordt de VTG loc weerspiegeld in de
regenplassen. Op de achtergrond de Boekelose brug. Foto: Roef Ankersmit → Indien de eigen loc tijdelijk buiten dienst stond, huurde een bedrijf vroeger meestal een Sik van NS. Zo viel nog in 2001 Sik 357 in: zie hier (met dank aan Martijn Smits). Vanaf de jaren zestig tot circa 1990 werd ook een landbouwtractor voor het rangeren gebruikt. |
|
||||||||||||
|
Na 2004 In [1] is de geschiedenis tot in 2004 behandeld. Zoals hierboven vermeld, was AkzoNobel in Hengelo na 2006 nog alleen een zoutfabriek. De verschillende vervoeren per ketelwagen en de eigen loc verdwenen in 2006. Daarna resteerde slechts een bescheiden spoorvervoer van pallets met zout naar Scandinavië in schuifwandwagens. Dat was voor de liefhebber toch interessant, omdat het raccordement door een woonwijk liep en de loc verschillende malen moest omlopen. Sinds 2011 werd door AkzoNobel weer zelf gerangeerd: er werd een rail-wegvoertuig (een Mercedes MBTrac) ingezet; zie hier. Dat duurde niet lang, want in Op de Rails 2013-03 werd vermeldt dat DB Schenker nu het hele rangeerproces verzorgde, wat AkzoNobel een loc scheelde. Daartoe bracht – volgens Op de Rails - DB Schenker eerst de vertrekwagens naar het emplacement Hengelo en kwam dan nog eens terug met de aankomstwagens. Uit de waarnemingen op Rolandrail blijkt dat het eerst ophalen van de beladen wagens en daarna wegbrengen van de lege nooit in praktijk is gebracht. Eind 2013 werd het spoorvervoer geheel gestaakt. Al in maart 2014 werd begonnen met het opbreken van de sporen. Op een restant (buiten het bedrijfsterrein) van de spooraansluing kan met een railfiets gereden worden. Zie voor meer gegevens en foto’s van het vervoer na 2004 bijvoorbeeld: Hendrik Bouwknegt, “Akzo Hengelo zegt spoor gedag”, Railmagazine 311 (jan/feb 2014), p. 38. |
|||||||||||||
|
|
|||||||||||||
|
Opmerking |
- |
Zie [1] voor de sporenplannen, de eigen wagens, de diverse spoorvervoeren, etc. |
|||||||||||
|
- |
Zelfs op de website vindt men de verschillende schrijfwijzen AkzoNobel en Akzo Nobel. |
||||||||||||
|
- |
Er was nog een Nederlandse producent van chloor: Natronchemie (later Solvay Chemie) in Linne-Herten. Dat bedrijf lag ongunstig (niet bij een ondergrondse zoutlaag en niet bij afnemers van chloor). Toen er sprake was van overproductie van chloor, staakte Solvay Chemie de productie eind 1999. |
||||||||||||
|
Met dank aan: |
Roef Ankersmit, Freek Koning, Martijn Smits en Egbert van Werkhoven. |
||||||||||||
|
|
|
||||||||||||
|
Bronnen |
[1] |
Roef Ankersmit en Henk Kolkman; “Het railvervoer van Akzo Nobel, Koninklijke Nederlandsche Zoutindustrie/Akzo Zout Chemie/Akzo Nobel Chemicals”; Op de Rails 2004-3, p. 98 en Op de Rails 2004-4, p. 138. |
|||||||||||
|
[2] |
|||||||||||||
|
[3] |
Roef Ankersmit en Henk Kolkman, “Het railvervoer van Akzo Nobel: de locatie Rotterdam”, |
||||||||||||
|
[4] |
Roef Ankersmit, “Chloorvervoer per spoor in Nederland beëindigd”, Op de Rails 2006-10. |
||||||||||||
|
|
|
||||||||||||
|
|
|
||||||||||||
|
{ |
|||||||||||||
|
Terug/verder naar: |
|||||||||||||
|
|
|
||||||||||||
