Welkom Inhoud Inleiding Andere tractie Spoorwijdte Producenten Import & handel Eigenaars Materieel Links Contact ► Nieuw ◄ ► Zoeken ◄

Stoomtractie smalspoor

Stoomtractie normaalspoor

Motortractie smalspoor

Motortractie normaalspoor

Boeken

Aanvullingen

Tijdschriften

Raadsels

Loctypes

Trümmerbahnen aangevuld: 30-04-2020

Inleiding Een bekend voorbeeld van gebruik van smalspoor zijn de Trümmerbahnen (Trümmer = puin) waarmee na de Tweede Wereldoorlog het puin in de gebombardeerde Duitse steden werd opgeruimd. Minder bekend is soortgelijk smalspoor in Nederland. Er bestaat dan ook geen algemeen aanvaard Nederlands woord voor Trümmerbahn. Een enkele keer wordt puintrein(tje) of puinexpres gebruikt. Hieronder worden zeven Nederlandse voorbeelden in min of meer chronologische volgorde besproken, zonder aanspraak op volledigheid (opm. a).

Rhenen Tijdens de Slag om de Grebbeberg in de meidagen van 1940 werd het centrum van Rhenen grotendeels verwoest. Een paar weken later was een groep Nederlandse journalisten ter plekke. Ze zagen dat er druk puin geruimd werd en noteerden plannen voor de toekomst [1]: Rhenen, juni 1940 → …. Puinopruimers zijn dag in, dag uit druk in de weer met hun kipkarren, die langs een smalspoor uit het centrum naar den rand van de gemeente het materiaal transporteeren, waar na sorteering het totaal onbruikbaar geworden gedeelte meteen voor de demping van een gat met zeer groote afmetingen gebruikt wordt…… ….Waar nu nog de werkloozen, onder toezicht van de Nederlandsche Heide Maatschappij, hun uiterste krachten inspannen om het centrum en de andere getroffen gedeelten van Rhenen puinvrij te maken, zal in de toekomst een architectonisch geheel verantwoord stadsbeeld te zien zijn, volkomen in harmonie met den dan ook gerestaureerden toren en de kerk….. De spoorwijdte was 700 mm. De kipkarren werden met mankracht geduwd naar een wisselplaats van de NBM. Daar werd het puin in open tramgoederenwagens overgeslagen [2]. Wageningen Ook het aan de andere kant van de Grebbeberg gelegen Wageningen had zwaar te lijden van artillerievuur tijdens de Slag om de Grebbeberg. De verwoeste panden werden in juli 1940 onteigend en ook daar werd puin in werkverschaffing per smalspoor afgevoerd. Men dacht de 30.000 kuub puin met 200 man voor het stenen bikken en 200 man (!) voor het puinvervoer in vier maanden opgeruimd te hebben [3]. Bij 1 kuub per kipkar betekent dat ≈ 300 kipkar-ladingen per dag. ↓ Wageningen, september1940 ↓

Nijmegen Nijmegen werd op 22 februari 1944 getroffen door een Amerikaans vergissingsbombardement, dat 800 levens koste. Gerard Stoer schreef het artikel “De Nijmeegse tram tijdens de Bezetting” in het tijdschrift Op de Rails 1992-2 en -3. Daarin staat op een kaart ook de Trümmerbahn ingetekend. In een kaderstukje worden bijzonderheden vermeld: Kaderstukje in het artikel van Gerard Stoer “De Nijmeegse tram tijdens de Bezetting” in Op de Rails 1992-2 en -3 → De veronderstelling van de auteur dat in Nederland waarschijnlijk alleen Nijmegen een Trümmerbahn heeft gekend is – gezien wat hierboven en hieronder over andere steden vermeld staat – onjuist. In 1992 konden dit soort zaken nog niet op internet worden opgezocht. Dat het 900 mm materieel afkomstig was van een steenfabriek is heel goed mogelijk. Bijvoorbeeld in de nabije Ooijpolder waren veel steenfabrieken aanwezig, ook met 900 mm spoor. De fabrieken lagen stil wegens gebrek aan kolen. Het is opmerkelijk dat er kennelijk wel dieselolie voor de locomotief beschikbaar was. Er is één foto gevonden. Daarop is het spoor tussen de puinhopen te zien, maar geen rollend materieel.

Hengelo In de Tweede Wereldoorlog werd Hengelo, vooral vanwege het station en de strategische industrie die er gevestigd was (Stork, Holland Signaal) regelmatig gebombardeerd. Daarbij werd het centrum van de stad op 6 en 7 oktober 1944 zo goed als geheel vernietigd. Het puin kon pas later geruimd worden: Puin ruimen op het Telgenplein, 8 juli 1945 (collectie Wybo Miedema / Gemeentearchief Hengelo)→ Anders dan in Rhenen en Wageningen werd hier motortractie toegepast. De locs, wagens en het spoor kwamen van de Steenfabriek Overbeek in Hengelo [4]. In een kleigroeve van deze opgeheven fabriek werd puin gestort [4].

Deze fraaie foto laat meer van het materieel zien (collectie Wybo Miedema/Gemeentearchief Hengelo)→ De dieselloc is een Diema, van hetzelfde DS 12 type als op de vorige foto. Op de achterste van de negen kipkarren zitten een vijftal jongetjes.

← Bij hogere vergroting is IVB Zwolle Groningen en No 15 op de motorkap te zien.

De spoorwijdte was 700 mm en er was nog een tweede, ook van IVB gehuurde, loc van het Deutz type OME117F [5]. Volgens [6] werd het in 1949 geopende Veldwijk Stadion (opm. b) gebouwd op 200.000 ton puin uit de gebombardeerde binnenstad.

Tiel Na de door de geallieerden verloren Slag om Arnhem was de rivier De Waal acht maanden lang het front. Vanwege de beschietingen werd de Betuwse bevolking geëvacueerd, waarna plunderende Duitse troepen extra schade aanrichtten. In juni ’45 werd over Tiel gemeld [7]: “Binnen zes maanden hoopt men het puin geheel opgeruimd te hebben. Daarvoor zal 2000 meter smalspoor worden aangelegd en er komen ook eenige diesellocomobielen. Getracht zal worden vóór den winter mensen en vee onderdak te geven”. Markt in Tiel, zomer 1945 [8] → Het puin ging naar de Oude Haven

De Groenmarkt in Tiel vanuit een andere hoek, nu ook met loc, 1945 [9]→ De dieselloc is een Deutz OME117F, zoals blijkt uit het inlaatfilter bovenop de motorkap. Doorgaans had dit type loc geen cabine, maar deze dus wel. Er is hier al moeizaam werk verzet, want voordat de rails gelegd kon worden moest eerst het tracé van de toekomstige spoorbaan puinvrij worden gemaakt. Het spoor ligt los op de bestrating.

In dit geval is er ook een foto van de bestemming van het puin: Het dempen van de oude haven met puin van de verwoeste binnenstad van Tiel, zomer 1945 [10] →

Arnhem Arnhem werd in september 1944 zwaar beschadigd tijdens de operatie Market Garden, waarbij Britse parachutisten en luchtlandingstroepen tevergeefs probeerden de Rijnbrug vast in handen te krijgen. Daarna beval het Duitse leger de evacuatie van de bevolking. Net als in Tiel werkte dit plunderingen door Duitse troepen in de hand. Arnhem in 1945, fragment uit een film van W. Schaftenaar [11] → De dieselloc is een Orenstein & Koppel van het type RL1c.

Een treintje met kipkarren vol puin op de Rijnkade te Arnhem, 1945 [11] → Het puin werd gebruikt om de Oude Haven te dempen. De loc is van hetzelfde type als die op de vorige foto en het kan goed dezelfde loc zijn. Het puinvervoer in Arnhem vond niet alleen per smalspoor plaats: er bestaan ook foto’s van puinvervoer per vrachtauto.

Doetinchem Kort voor de bevrijding werd Doetinchem getroffen door drie verwoestende geallieerde bombardementen. “Direct na de bevrijding werd het puin onteigend en door de Nederlandse Heidemaatschappij via smalspoor en kiepwagens afgevoerd” [12]. Het puin is gebruikt om een terrein bij het station Wijnbergen/Doetinchem op te hogen. Kort daarna verrees daar de wijk De Hoop [13].

Opmerkingen:

a)

Ook in vele andere Nederlandse steden zijn grote verwoestingen door aangericht door bombardementen, artillerie-beschietingen en de sloop van gebouwen voor de aanleg van de Atlantikwall. Denk bijvoorbeeld aan het Duitse bombardement van Rotterdam, het artilleriebombardement van Middelburg door terugtrekkende Franse troepen, aan de geallieerde bombardementen van de Philips fabrieken in Eindhoven en van het Bezuidenhout in Den Haag. Blijkens foto’s gebeurde de afvoer van het puin in genoemde steden soms per vrachtauto en soms met paard en wagen. Vaak is onbekend hoe het puin werd afgevoerd. De volgende cijfers geven een idee van de verhoudingen: Het bombardement van Rotterdam resulteerde in 5 miljoen kuub puin [14]. Hierboven werd 200.000 ton (circa 133.000 kuub) puin genoemd voor Hengelo en 30.000 kuub voor Wageningen. In Wageningen dacht men die 30.000 kuub puin met 200 man voor het stenen bikken en 200 man voor het puinvervoer in vier maanden opgeruimd te hebben. In Hengelo zullen aanzienlijk meer mensen langer aan het werk zijn geweest.

b)

Het Veldwijk Stadion is in 1982 omgedoopt tot Fanny Blankers Koen Stadion.

Met dank aan:

Rogier Bennebroek, Rob Boeser, Gerard de Graaf, Wybo Miedema en Henk Sluijters..

Bronnen:

[1]

Onder andere: De Gooi- en Eemlander 22-06-1940, Provinciale Drentsche en Asser courant 20-06-1940 en Leeuwarder courant 19-06-1940. De teksten zijn min of meer gelijk. Daarbij was bovenstaande foto geplaatst. Die is in betere kwaliteit te vinden op www.gahetna.nl

[2]

Toon Steenmeijer, Smalspoor en puin, De Buffer 102 (zomer 2008).

[3]

Informatie uit tientallen krantenartikelen. De foto is in september 1940 door H.J.M. Valks genomen en staat op www.gahetna.nl

[4]

Informatie van Wybo Miedema.

[5]

Informatie van Gerard de Graaf

[6]

documentaire van TV Oost bij het Historisch Centrum Overijssel

[7]

Trouw 30-06-1945.

[8]

Beeldbank Regionaal Archief Rivierenland.

[9]

Canon van Tiel op www.MijnGelderland.nl

[10]

Bron: Emile Smit op www.facebook.com/oudtiel

[11]

Gelders Archief.

[12]

Leon van Meijel, Evelien van Es en Franka van Loon, Cultuurhistorische verkenning binnenstad Doetinchem (1940-1965), mei 2009.

[13]

Informatie van Henk Sluijters.

[14]

NRC d.d. 10-04-2015

{

aanvullingen op het boek ”Smalspoor in bedrijf”

Terug/verder naar:

Nieuw Home Inhoud