Welkom Inhoud Inleiding Andere tractie Spoorwijdte Producenten Import & handel Eigenaars Materieel Links Contact ► Nieuw ◄ ► Zoeken ◄	Stoomtractie smalspoor			Stoomtractie normaalspoor		Motortractie smalspoor			Motortractie normaalspoor
	De suikerfabriek in Zevenbergen
	Inleiding Nederland heeft tientallen suikerfabrieken gekend. De redenen om daarvan de suikerfabriek in Zevenbergen te behandelen zijn vooral de spoorlijn door het dorp en het feit dat na de verdieseling de twee stoomlocs naar museumbedrijven zijn gegaan. Het hoogtepunt van het spoorvervoer viel relatief laat, namelijk in de jaren 1970-1980.
						Zevenbergen De Coöperatieve Suikerfabriek in Zevenbergen werd in 1913 gesticht en ging in 1947 op in de Verenigde Coöperatieve Suikerfabrieken. Deze VCS werd in 1966 opgenomen in de Suikerunie. In 1987 werd de productie van suiker beëindigd. ← Op de kaart uit 1969 [1] is te zien dat de locatie van de fabriek gunstig gekozen was: aan vaarwater – de Roode Vaart – en vrij dicht bij de spoorlijn Roosendaal-Rotterdam.
						De spooraansluiting kwam in 1916 tot stand. Het raccordement kruiste na het verlaten van het fabrieksterrein de Langeweg of N285 (rood op de kaart) en liep dan door de Prins Hendrikstraat. Na een S bocht werd via de Stationslaan het voorplein van het station Zevenbergen bereikt (het stationsgebouw is als een wit blokje op de kaart aangegeven). De oude kern van Zevenbergen ligt westelijk van de Prins Hendrikstraat. Het raccordement kwam pas helemaal in de bebouwing te liggen toen (na 1947) ook oostelijk van die straat werd gebouwd. De lengte vanaf het emplacement tot aan de fabriekspoort was 1 kilometer. Het spoorvervoer werd in 1981 beëindigd. Het raccordement, de suikerfabriek en stoomloc ex-WSM 23 zijn schitterend weergegeven op de HO modelbaan van Railkontakt Modelspoorgroep Zevenbergen [2]. Die is op verschillende beurzen te zien.
	Vvb 1 De eerste stoomloc stond bij het Stoomwezen te boek als “vervoerbare ketel” (vvb) nr.1. Het was Henschel fabrieksnummer 1490 uit 1883. Voor de volledige geschiedenis wordt verwezen naar deze boeken, onder volgnummer 249. In 1916 werd de tweeasser vierdehands aangekocht door de suikerfabriek om dienst te gaan doen op de in hetzelfde jaar geopende spooraansluiting. In 1940 was er kennelijk het nodige aan de inmiddels bejaarde loc gaan mankeren, want ter vervanging werd de hieronder te bespreken vvb 3 aangekocht, terwijl vvb 1 in 1941 buiten dienst ging. De acte van het Stoomwezen werd in 1942 ingetrokken. Normaal gesproken had dit het einde betekend. Maar midden in de Tweede Wereldoorlog was er geen dieselolie beschikbaar, bijvoorbeeld niet voor de Ducrobra dieselloc van de Zuid Nederlandse Spiritus Fabriek (ZNSF) in Bergen op Zoom. Zo kon het gebeuren dat de loc – ongetwijfeld na enig herstelwerk – herkeurd werd en in 1944 bij de ZNSF in dienst kwam. Daar hield ze het nog uit totdat de ZNSF in 1953 een nieuwe dieselloc kocht (de Ducrobra was spoorloos verdwenen). De weinige spoorhobbyisten die er voor 1940 waren, konden overal stoomlocs op hun dure glasplaten zetten. Er zijn dan ook geen actiefoto’s van de vvb 1 in Zevenbergen bekend.
	Vvb 2 In 1921 werd een gloednieuwe tweeasser aangeschaft. Het was Henschel fabrieksnummer 18267. Deze vvb 2 heeft samen met vvb 3 tot de vervanging door dieseltractie tientallen jaren dienst gedaan. Er bestaan diverse naoorlogse foto’s van één van beide locs op het raccordement. Het is onbekend of beide locs af en toe tegelijkertijd in dienst waren. Zo niet, dan was het toch handig om twee locs te hebben in geval van mankementen of “ketelwassen” van de ene loc. Tijdens de campagne in het najaar moest het werk immers continu door kunnen gaan. Er zijn diverse foto’s bekend, bijvoorbeeld in het recentste van deze boeken onder volgnummer 278, vooral op p. 164 en ook op pp. 212, 213 en 215. Daarom is er de voorkeur aan gegevens op deze wegpagina een aantal nog niet eerder gepubliceerde foto’s van vvb 3 te plaatsen. Vvb 2 bleef nog in dienst tot 1973 (toen er twee diesellocs waren) en ging toen naar de Stoomtrein Goes-Borsele. Ook daar was het vvb 2 (inmiddels is dat nummer aan een andere loc vergeven). De loc had – als alle SGB locs – ook een naam, namelijk “Dina”. Dat was de naam van de vrouw van de laatste machinist van de loc in Zevenbergen. Zie daar (bij deze link kan het zijn dat er doorgeklikt moet worden op de gewünschte Seite) voor foto’s bij de SGB. Dina verrichtte een aantal jaren nuttige diensten, maar ging buiten dienst wegens een scheef frame en ketelproblemen. In 1981 werd Dina gesloopt.
	Vvb 3 = Stoomloc ex WSM 23
	↑ De bietencampagne valt in de herfst, maar in de zomer was er spoorvervoer om de kolenvoorraad aan te vullen. Foto: Jan Roos, 07-07-1961. Klik hier voor een andere foto van die dag. De stoomloc op de foto is “vervoerbare ketel” nummer 3 alias Orenstein & Koppel 8319 (1918). Na een verblijf bij de Westfalische Eisen- und Drahtwerke Aplerbeck kwam ze in 1928 als nummer 23 bij de Westlandsche Stoomtramweg-Maatschappij. Daar heeft ze kennelijk een luchtpomp opgedaan. In 1940 werd ze via de firma Tolk verkocht aan de suikerfabriek te Zevenbergen en reed daar enkele tientallen jaren, totdat in 1969 de eerste dieselloc arriveerde. Het verslag over het daarop volgende unieke personenvervoer in [3] staat hieronder:
	“Op 24 april (1970) werd het materieelpark wederom met een welkome aanwinst uitgebreid. Daartoe reisde het bestuur (van de Tramweg Stichting) naar Zevenbergen om van de Verenigde Cooperatieve Suikerfabrieken "Dinteloord", in het bijzonder de daarbij behorende fabriek te Zevenbergen, de locomotief die plaatselijk bekend is onder de naam "Dikke Bertha" (de dorpelingen kenden waarschijnlijk de verschillen tussen vvb 2 en 3 niet en zullen ook vvb 2 Dikke Bertha hebben genoemd), maar in kringen van tramwegbelangstellenden beter bekend is als WSM nr. 23, in ontvangst te nemen. De hoofddirectie van de VCS heeft het bestuur, en bovenal Uw penningmeester, het genoegen gedaan deze locomotief te schenken. Wij zijn bijzonder erkentelijk voor deze geste, te meer, daar hij (helaas) een uitzondering is onder onze materieelverwervingen. Ook de ontvangst te Zevenbergen was buitengewoon plezierig en daarom willen wij de directie van de VCS Dinteloord en ir. Meyerink en zijn staf van de fabriek te Zevenbergen nogmaals bijzonder dank zeggen voor de aan ons geschonken gift. De fabriek had van de Locomotive Club of Great Brittain [4] het verzoek gekregen het materieelpark te mogen bezichtigen en dit was een mooie gelegenheid om de loc op te stoken en zo de overdracht te verlevendigen. Om ongeveer 11 uur vertrokken van het fabrieksterrein eerst de diesselloc nr. 1 en daarna de ex WSM-loc met een NS-rijtuig, dat vanwege de scherpe bogen in het dorp met een extra schalm was aangekoppeld. Midden in het dorp werd dwars over de dorpsstraat gestopt en het wegverkeer, dat eerst al geduld had leren oefenen voor de nabijgelegen overweg kon het geleerde direct in practijk brengen. Bij dit wegverkeer bevond zich de bus met Groot-Brittanniërs die uiteraard onmiddellijk begonnen het tafereel in veelvoud vast te leggen. Al spoedig bleek de reden van de stop: het college van B. en W. onderbrak zijn wekelijkse gemeenteraadsvergadering, stapte zijn gemeentehuis uit en via de inmiddels gereedgezette trapjes de trein in”.
	De trein staat hier op de hoek van de Stationslaan en de Prins Hendrikstraat. Op de achtergrond rechts staat het karakteristieke “Koetshuis” (dat ooit hoorde bij de villa van een suikerbaron). Daar weer rechts van bevindt zich (buiten de foto) het gemeentehuis. Burgemeester & Wethouders zullen hier in de trein stappen. Voor de trein loopt de man met de rode vlag. Het spoor maakt hier een S-bocht, namelijk een krappe boog om het Koetshuis (vandaar die ketting met extra schalm) en aansluitend (op de voorgrond) een krappe boog de Stationslaan in. Het spoor ligt hier op eigen baan; de rails zijn voorzien van contrarails. Foto: Regionaal Archief West-Brabant →
	Vervolg van het citaat uit [3]: “Daarna werd naar het station gereden waar de ceremonie van overdracht plaats vond. ……….. Inmiddels nam bij het station de machinist de koperen plaat "Suikerfabriek Zevenbergen 3" van de machine en overhandigde hem aan de heer Meyerink, die hem met een korte toespraak aanbood aan de heer Wieder. Daarna volgde een weerwoord van onze voorzitter en vervolgens nog een toespraak van de burgemeester die de vooruitgang bij de suikerfabriek memoreerde, maar het plezierig vond dat ook de historie aandacht kreeg.” De loc kon op het voorplein van het station (het dak is achter de trein te zien) omlopen. Foto: Regionaal Archief West-Brabant →
	Vervolg van het citaat uit [3]: Een bijzondere gast was de 70-jarige gepensioneerde machinist die vele jaren op deze locomotief had dienst gedaan. Foto: Regionaal Archief West-Brabant → De treinen werden gereden door een machinist en rangeerder. Er was geen stoker. De ex-stoommachinist had voor de gelegenheid een regenjas aangetrokken (dat is op een andere foto te zien) en een hoed op gezet. Karakteristiek voor deze loc zijn de twee luiken in het dak. Als beiden zijn open gezet, vormen ze een omgekeerde V die de loc al van verre herkenbaar maakt.
	Einde van het citaat uit [3]: “Na de ceremonie werd omgelopen en de terugreis naar de tijdelijke halte "Centrum" aangevangen. Daar stapte het college van B. en W. weer uit om zijn vergadering te kunnen voortzetten. De rest van het gezelschap vervolgde zijn weg door de straten van het dorp naar de suikerfabriek, waarna nog een lunch werd aangeboden. Zeer veel dank heren! De loc zal voorlopig nog in Zevenbergen blijven omdat de TS hem nog geen onderdak kan aanbieden. Het stoomse gedeelte is dus in orde, maar de luchtpomp is buiten gebruik. Om er mee te kunnen rijden zal de TS de luchtinstallatie eerst weer in ere herstellen”. “Dikke Bertha” werd nummer 23 van de Museumstoomtram Hoorn-Medemblik en vervulde daar van 1970 tot 1979 een zeer nuttige rol. Ze kwam echter buiten dienst vanwege van de toestand van de ketel en verblijft al jaren in de loods te Zwaag. Hopelijk komt de 23 met een nieuwe ketel en nieuw plaatwerk ooit weer op de baan.
	Overgang naar dieseltractie Het spoorvervoer van suikerbieten ging tientallen jaren doorgaans – maar niet uitsluitend (zie hier voor de campagne in Zuid Beveland) – per wagenlading. Lang niet alle suikerbieten kwamen per spoor: de boeren in de omgeving kwamen met hun paard en wagen en later tractor plus aanhanger(s) en namen pulp voor hun vee mee terug. Daarnaast was er aanvoer per schip. Ook betrof het spoorvervoer niet alleen de aanvoer van bieten. Het ligt voor de hand dat er ook producten per spoor werden afgevoerd en inderdaad bestaan er verschillende foto’s met gesloten goederenwagens (bijvoorbeeld in het recentste van deze boeken). Vanaf 1969/1970 werd het bietenvervoer per spoor veel grootschaliger, mede omdat door de mijnsluitingen grote aantallen open wagens ter beschikking kwamen. Er reden bloktreinen vanuit verschillende nieuw gebouwde laadstations in Limburg en Oost Brabant naar fabrieken van de Suikerunie in Roosendaal en Zevenbergen en de fabriek van de Centrale Suiker Maatschappij (CSM) in Breda. De Suikerunie ontving in Roosendaal tijdens de campagne in het najaar dagelijks drie treinen van 40 wagens en drie treinen van 45 wagens, elk met 25 ton bieten. Daaruit werden door NS twee treinen van 50 wagens samengesteld voor doorvoer naar Zevenbergen [5]. Dat betekent dus dat er dagelijks 100 wagens heen en terug door het dorp gingen ! Uiteraard werden de bloktreinen gesplitst. Op een foto is een loc van de Suikerunie met zeven volle wagens te zien. Als dat de normale samenstelling was, dan moet er circa veertien maal daags een trein met bieten door het dorp zijn gereden. Mogelijk gingen er wat minder, maar langere treinen met lege wagens terug. Een loc kan immers een groter aantal lege dan volle wagens trekken. Kennelijk vanwege dit enorme vervoer werden de inmiddels bejaarde stoomlocs door dieseltractie vervangen. In 1969 arriveerde de eerste (gebruikte) dieselloc, waarna – zoals hierboven beschreven – in 1970 stoomloc vvb 3 aan de Tramweg Stichting kon worden geschonken. In 1972 kwam de tweede (ook gebruikte) dieselloc, waarna de resterende stoomloc vvb 2 in 1973 naar de Stoomtrein Goes-Borssele vertrok. De bloeiperiode met dieseltractie was van vrij korte duur: in 1981 werd het spoorvervoer geconcentreerd op de fabriek van de Suikerunie in Roosendaal (waar het spoorvervoer nog tot eind 1995 doorging).
	Diesellocs voor normaalspoor
	Foto’s: Regionaal Archief West-Brabant ↓ Op beide foto’s staat voor de locloods van golfplaat een geel geschilderde tweedehands dieselloc ↓
	↑ In 1969 arriveerde als loc 1 O&K fabrieksnummer 25621 (1956). Het was ooit één van beide rug aan rug gekoppelde locs van de Westfalenhütte in Dortmund. Na de opheffing van het railvervoer in 1981 stond de loc drie jaar bij O&K in Amsterdam en ging toen naar de glasfabriek Maasglas in Tiel. Zie aldaar voor de verdere levensloop. Met 145 pk/24 ton was de O&K aanzienlijk zwaarder dan haar Deutz collega van 55 pk/14 ton.						↑ In 1972 arriveerde nog Deutz 55700 (1953), die bij een suikerfabriek van de concurrent had gewerkt, namelijk die van de CSM in Vierverlaten. Het zal in Zevenbergen wel loc 2 geweest zijn, maar dat staat er niet op. Het zwaailicht is opmerkelijk hoog geplaatst. In 1981 werd het “Sjaak” van de Weduwe Jansen (en later Nordland) in Bergen op Zoom. In 2001 werd Sjaak getransformeerd tot “Inge” van de Stoomtrein Dendermonde-Puurs.
	Diesellocs voor smalspoor Suikerfabrieken bezaten vaak smalspoor, bijvoorbeeld voor het vervoer van kalk (dat voor het reinigen van de suiker gebruikt werd). Volgens een leverlijst van Orenstein & Koppel in Amsterdam bezat de suikerfabriek in Zevenbergen twee eenvoudige open locs van het Kröhnke type Lorenknecht : Kröhnke fabrieksnummer 127 (1952) Kröhnke fabrieksnummer 140 (1953). Via Jan Legierse (Railkontakt Modelspoorgroep Zevenbergen) werd het volgende vernomen: om het sap met suiker te reinigen wordt er ongebluste kalk aan toegevoegd. De verontreinigingen slaan dan als “schuimaarde” neer. Het smalspoor diende om deze schuimaarde af te voeren. Het wordt in de akkerbouw gebruikt als bodemverbeteraar. Het smalspoor lag verhoogd. s'avonds in het donker telde de machinist de lampen, zodat hij wist hij waar het einde van de baan was. Op een keer was er een lamp stuk. De machinist viel met loc en al naar beneden, in de smurrie ! Die smurrie was zijn redding.
	Opmerkingen:	a)						Op de website en de modelbaan van Railkontakt Modelspoorgroep Zevenbergen wordt de drieassige NS 8605 als “dikke Bertha” gepresenteerd. Het is een geslaagd model dat – afgezien van de asvolgorde – redelijk op de echte “dikke Bertha” lijkt. Het voordeel van de drieasser is beter elektrische contact op het straatspoor. ← Jan Legierse heeft een bouwpakket Modelloco art. ML255 (Sächs. VII) wel een “echte” dikke Bertha gebouwd. Die zal in de toekomst misschien worden ingezet.
		b)	In Zevenbergen bestonden ooit vier suikerfabrieken. De in 1858 geopende (en in 1935 gesloten) fabriek “Azelma” aan de Huizersdijk aan de zuidkant van Zevenbergen was de eerste suikerfabriek in Nederland. Een andere suikerfabriek was De Dankbaarheid, aan de Schansdijk, gelegen aan de andere kant van de Roode Vaart als de hier besproken Coöperatieve Suikerfabriek. De vierde heette Phoenix. De andere drie fabrieken hadden geen spooraansluiting. Het waren “particuliere” fabrieken, die een felle strijd leverden met de later opgerichte coöperatieve fabriek.
	Met dank aan:	Jan Legierse (Railkontakt Modelspoorgroep Zevenbergen), Jan Strooband en de Museumstoomtram Hoorn-Medemblik.
	Bronnen:	[1]	www.watwaswaar.nl Die website bestaat niet meer. Zie echter topotijdreis
		[2a] [2b]	Website van de Railkontakt Modelspoorgroep Zevenbergen. Ruud Kalman, “Een fabrieksmatige aanpak in HO (2)”, Railmagazine 258 (oktober 2008) 82-88.
		[3]	Tijdschrift “Op Oude Rails”, mei 1970.
		[4]	De LCGB is nog springlevend, maar op de website is geen informatie over Zevenbergen te vinden.
		[5]	NS personeelsblad De Koppeling, 6 oktober 1972.
		{	Provincie Noord Brabant Eigenaren Aanvullingen op boek Hans de Herder
	Terug/verder naar:
			Nieuw Home Inhoud