Welkom Inhoud Inleiding Andere tractie Spoorwijdte Producenten Import & handel Eigenaars Materieel Links Contact ► Nieuw ◄ ► Zoeken ◄	Stoomtractie op smalspoor		Stoomtractie op normaalspoor		Motortractie op smalspoor					Motortractie op normaalspoor
	Stoomrailkraan 39 van de Museumstoomtram Hoorn-Medenblik (voorheen De Schelde 39)
	↑ In de naoorlogse jaren van schaarste en deviezenbeperkingen bouwde de scheepswerf De Schelde in 1946 zelf twee tweeassige stoomrailkranen, met bedrijfsnummers 38 en 39. Op 27-11-1946 zijn ze samen in de weer met de bovensectie van de schoorsteen van de Willem Ruys. De kiel van dit schip werd in 1939 gelegd, maar vanwege de Tweede Wereldoorlog kwam het pas in 1947 in de vaart. Deze foto bevindt zich (anno 2012) aan de binnenzijde van de deur van de SHM 39. In het kader van het 100 jarig jubileum van De Schelde werden de 38 en 39 in 1974 geschonken aan respectievelijk de Stoomtrein Goes Borsele en de Museumstoomtram Hoorn-Medemblik (SHM). De 39 werd per schip naar Medemblik vervoerd en werd daar op het spoor gezet [1]. Bij de SHM kreeg zij de naam “De Schelde”. Het nummer bleef 39. Op de bovenstaande foto lijkt er geen trek- en stootwerk aanwezig te zijn. Toen de 39 bij de Stoomtram Hoorn-Medenblik (SHM) kwam, bezat ze echter wel trekhakken en houten bufferblokken. Die laatste zijn bij de SHM door buffers van loc 18 vervangen [1].
	↑ De SHM 39 is hoogstens enkele dagen per jaar in dienst, zo ook op 23 november 2012. Zie ook hier. Alle foto’s van de SHM 39 op deze webpagina zijn op die dag genomen. De giek moet sterk gevierd worden om de loopbrug van station Hoorn te kunnen passeren. Op deze foto zijn naast de aspotten de kokerbalken voor de (niet meer aanwezige) uithouders te zien.
	Ketel en stoommachine
						De Schelde 38 en 39 werden aanvankelijk op kolen gestookt, maar zijn in 1957 door De Schelde omgebouwd op oliestook. ← Bij het opstoken wordt met perslucht (de slang linksonder) voor voldoende trek op het vuur gezorgd.
						↑ De stoom- en de branderdruk ↑ De maximale stoomdruk is 9,5 atm (bij de SHM stoomlocs is dat 12 atm). Tussen de meters is te zien dat de SHM 39 in de termen van het Stoomwezen (en opvolger Lloyd’s) vervoerbare ketel 8 van de SHM is. ← De ketel is een kruispijpketel [1]. Bij zo’n staande ketel zitten de peilglazen (waar de waterstand mee wordt afgelezen) uiteraard hoog, in dit geval vlak onder het dak. De stallantaarn verlicht de peilglazen in deze donkere ruimte. De ketel is niet van een buitenbekleding voorzien.
	Voordat er gewerkt kan worden, moeten diverse punten gesmeerd worden. De stoommachine heeft twee verticale cilinders, met stoomverdeling volgens Stephenson → Anders dan bij de stoomlocs wordt er niet met expansie gewerkt [1].
	Zwenken (draaien van het huis)
	Zwenken (zie detail→) Tandwielkast Hijslier Remband							Net als bij de Boele 9 worden de verschillende functies met wrijvings- en klauwkoppelingen in en uitgeschakeld. De Boele 9 heeft één centrale as, terwijl de SHM 39 een verdeelkast heeft. ← Uit die tandwielkast komt bijvoorbeeld een as voor het zwenkwerk (het draaien van het machinistenhuis). K1 Wrijvings-koppeling K3
				Op die as zitten los twee kegeltandwielen K1 en (niet zichtbaar aan de andere kant van de wrijvingskoppeling) K2 ↑ Zij grijpen constant aan op een kegeltandwiel K3 dat vast op een verticale as zit. ← Op die as zit lager een rondsel dat in de tandkrans van de onderwagen grijpt. De machinist kan via een hendel met een gaffel een wrijvingskoppeling verschuiven, bijvoorbeeld tegen K1 aan. K1 gaat dan met de as mee draaien, waardoor ook K3 gaat draaien en de bovenwagen een bepaalde kant op draait. Door de wrijvingskoppeling tegen K2 te schuiven gaat het machinistenhuis juist de andere kant opdraaien.
	Verwarrend is dat de draairichting van het machinistenhuis ook kan worden omgekeerd door de stoommachine van draairichting te laten veranderen. De machinist laat daarom de stoommachine altijd dezelfde kant op lopen voordat hij gaat zwenken [1].
	Toppen (bewegen van de giek) Het mechanisme voor de toplier→ Een kegeltandwiel zit los op de aangedreven as. De machinist kan met een hendel de klauwkoppeling tegen dit kegeltandwiel schuiven, waardoor het met de aangedreven as wordt meegenomen. Het kegeltandwiel grijpt in een tweede kegeltandwiel (dat loodrecht op het andere is geplaatst). Dit kegeltandwiel zit op dezelfde as als een worm. Die wordt op de foto door het wormwiel aan het zicht onttrokken. Het wormwiel zit op dezelfde as als de toplier. De wormaandrijving is zelfremmend: als de worm draait, wordt het wormwiel meegenomen. Maar omgekeerd: als het wormwiel zou willen draaien (omdat het gewicht van de giek via de kabel de toplier wil laten draaien) wordt dit door de worm geblokkeerd. Daarom is de toplier – anders dan de hijslier – niet van een rem voorzien. Rijden Door de klauwkoppeling de andere kant op te schuiven, wordt een (hier niet zichtbaar) tandwiel op de as vast gezet waarmee – via cardanassen – de onderwagen in beweging wordt gezet. Het is daarom onmogelijk om tegelijkertijd te rijden en de giek te verstellen. Andere bewegingen kunnen in principe wel tegelijkertijd worden uitgevoerd, bijvoorbeeld zwenken en rijden. Hijsen					Wormwiel Tandwielkast Toplier Klauw ─── Klauw- koppeling Kegeltandwiel
	Remband Hijslier					← De hijslier (met rechtsonder de twee kegeltandwielen van de toplier) De hijslier werkt anders dan de toplier. Hier wordt niet gewerkt met een zelfremmende wormaandrijving, maar met een remband. Het kleine tandwiel draait altijd mee met de as waarop het bevestigd is, maar kan op die as verschuiven. Als het kleine tandwiel in het grote tandwiel ingrijpt, draaien dat tandwiel en de hijslier mee. Als het grote en kleine tandwiel ontkoppeld worden terwijl er een last aan de haak hangt, moet de remband (door het indrukken van een voetpedaal) worden aangetrokken om te voorkomen dat de last onbedoeld naar beneden zakt. Omschakelen tussen omhoog en omlaag hijsen, tussen vooruit en achteruit rijden en tussen de giek omhoog of om laag laten gaan gebeurt door de stoommachine van draairichting te laten veranderen. Alleen de keuze tussen linksom en rechtsom zwenken (draaien van de bovenwagen) is – zoals hierboven behandeld – anders geregeld.
	Bediening De machinist kan op een soort fietszadel zitten → De machinist heeft vijf hendels voor zich. Twee ervan zijn voor de stoommachine De ene is voor de regulateur (dus om de stoomachine door het toelaten van meer of minder stoom sneller of langzamer te laten lopen) en de andere is voor het omkeren van de draairichting van de machine. Verder is er een hendel voor het zwenken (linksom, neutraal, rechtsom), een hendel voor het hijsen en een hendel voor de keuze tussen toppen en rijden (met uiteraard een neutrale middenstand). Rechtsonder (zie pijl)is het voetpedaal voor de remband te zien: bij indrukken wordt de remband van de hijslier aangetrokken. Het bedienen vraagt een op dat gebied ervaren machinist/kraandrijver. Omdat de stoomrailkraan de enige oliestoker bij de SHM is, is ook een op dat gebied ervaren stoker gewenst. ↑ Op 23 november 2012 (de dag dat alle bijgaande foto’s van de SHM 39 gemaakt werden) was Marius van Rijn (boven) kraanmachinist en Rein Korthof stoker.
						↑ Voordat de kraan gebruikt kan worden moeten enkele luiken verwijderd worden die de opening voor de kabels bij het buiten bedrijf zijn voor regen en dergelijke. afsluiten.
	Als de giek (kraanarm) omhoog of omlaag gaat, bewegen de kabels immers ook omhoog of omlaag zodat de hele opening nodig is. Op de foto’s hieronder is te zien dat het middendeel van het dak vanzelf open gaat.
						↑ ← Hijswerk (zoals het lichten van rijtuigen en hier het vervoer van wielstellen) wordt opgespaard. Het hefvermogen hangt uiteraard van de stand van de giek af en is maximaal 6 ton
	↑ Het oude machinistenhuis van de dieselloc NTM 101 werd getransporteerd naar een plaats waar de sloper er bij kon. Op deze foto is te zien dat het middendeel van het dak open gaat om de kabels de ruimte te geven als de giek in een steile stand staat.
	Wegzetten
									Na afloop van de huisklussen moeten nog verschillende maatregelen worden genomen. ← Hier worden de kabels ingesmeerd met een roestwerend middel. Op deze foto is ook goed te zien dat er slechts een enkele draad is voor het hijsen. Met andere woorden: de draad van de hijslier eindigt in een takel. Er is geen hijsblok met één of meerder katrollen. Zou er een hijsblok met één katrol zijn geweest dan zouden de te hijsen lassen dubbel zo zwaar kunnen zijn (mits de giek dat kan hebben en er voldoende contragewicht is om het omvallen van de kraan te voorkomen). Daar staat tegenover dat de hijssnelheid twee maal lager geweest zou zijn. Bij een enkele draad kan de last makkelijker gaan roteren.
									Op het zwenkwerk (het draaien van de bovenwagen) zit geen rem. ← De wielen waarmee de bovenwagen (= het huis) op de onderwagen rust worden daarom met houten keggen gezekerd. Er is ook geen rem voor het rijden (ook geen handrem), maar de wielassen worden via een bijna zelfremmende wormaandrijving aangedreven. Bij stilstand worden er keggen voor de wielen gelegd. De giek moet bij het uit bedrijf nemen van de kraan in een lage stand worden gezet, zodat de luiken – die de openingen voor de kabels afsluiten – weer op hun plaats kunnen worden gebracht.
	Schelde 38 bij de SGB				Provinciale Zeeuwse Courant, 14/02/1975→ ←Foto van Jan Strooband: de 38 bij de SGB, mei 1975. De kraan is anno 2014 in onderdelen aanwezig.
	Tenslotte Bij de Stoomtrein Goes Borsele is ooit met de restauratie van de Schelde 38 begonnen. Het karwei is nooit afgemaakt. Bij de Stoomtram Hoorn-Medemblik was geen werk meer voor de Schelde 39 en de stoomtrambedrijven uit het verleden gebruikten geen stoomrailkranen. In april 2015 is de Schelde 39 naar de Stoomtrein Goes Borsele gegaan. Tijdens de manifestatie Sporen naar het Verleden 2015 van 14 t/m 17 mei 2015 was de stoomkraan voor het eerst werkend in Goes te zien; zie bijvoorbeeld hier. De onderdelen van de Schelde 38 zijn vervolgens naar een sloper gegaan. De Stichting Stoomhijskraan Schelde 38 heeft de onderdelen terug gekocht en is (anno 2017) al een eind op weg met de restauratie. Het doel is de Schelde 38 in werkende staat terug te brengen en te plaatsen op een bewaard gebleven spoor op het voormalige De Schelde terrein.
	Opmerkingen	a)	De SHM 39 stond in Hoorn altijd buiten. Vanwege de mogelijkheid van diefstal was de naamplaat “De Schelde” verwijderd. Dat gold ook voor een schaal die het hefvermogen (met en zonder gebruik van de uithouders) bij een bepaalde stand van de giek aangeeft (zie hier).
		b)	Het is indrukwekkend om de stoomrailkraan aan het werk te zien (en te horen). Dat is dan ook eerder vast gelegd, in elk geval door een fotorapportage van Erik Konijn. Daarin zijn ook de bovengenoemde verwijderde messing delen te zien.
		c)	Het principe van de De Schelde 38 en 39 is grotendeels gelijk aan dat van de Boele 9. Bij beide types kraan is het niet mogelijk tegelijkertijd te rijden en te toppen en hoeft bij het omdraaien van de zwenkbeweging de draairichting van de stoommachine niet te worden veranderd. Een verschil is dat de Boele kranen één centrale as hebben waarop alle functies door koppelingen kunnen aangrijpen, terwijl de De Schelde kranen een verdeelkast hebben.
		d)	Het gewicht van de SHM 39 is 34,5 ton [1]. In de literatuur wordt vaak een hoger gewicht opgegeven. Het hefvermogen is 6 ton. Als inderdaad 6 ton aan de haak hangt, bedraagt het totale gewicht 40,5 ton. Dat betekent een asbelasting van circa 20 ton wanneer het gewicht gelijkelijk over beide assen verdeeld zou zijn.
		e)	De maximale snelheid is circa 6 km/uur [1]. De op topsnelheid draaiende stoommachine maakt dan een luid ratelend geluid.
		f)	Er bestaat een 1: 87 messing bouwpakket van Mesu Models. In Railmagazine 316 van juli/augustus en 317 van september 2014 staat een bouwbeschrijving. Het artikel is niet alleen interessant voor degenen die zelf zo’n kraan zouden willen bouwen, maar geeft ook een goed idee van de constructie.
	.
	Bronnen:	[1]	Marius van Rijn (SHM)
	Met dank aan:	Marius van Rijn (SHM), Pierre de Greeuw en Jan Strooband.
		{	Stoomrailkranen i.h.a. . Motorrailkranen Handrailkranen
	Terug/verder naar:		tijdschriftartikel (17 Mb) over railkranen
			Nieuw Home Inhoud