Welkom Inhoud Inleiding Andere tractie Spoorwijdte Producenten Import & handel Eigenaars Materieel Links Contact ► Nieuw ◄ ► Zoeken ◄

Stoomtractie op smalspoor

Stoomtractie op normaalspoor

Motortractie op smalspoor

Motortractie op normaalspoor

Boeken

Aanvullingen

Tijdschriften

Raadsels

Loctypes

Steenfabriek IJsseloord nabij Arnhem

Inleiding IJsseloord was de laatste steenfabriek waar een stoomloc in actieve dienst was. Dat verklaart dat: - er hobbyisten op bezoek kwamen, die de situatie (ook de diesellocs) vast legden. - dat beide stoomlocs bewaard zijn gebleven. Er waren overigens (minstens) twee steenfabrieken met de naam IJsseloord. De ene lag aan de huidige N228 tussen Montfoort en Oudewater ter hoogte van Willeskop. De andere – waarvan hier verder sprake zal zijn – lag bij Arnhem.

Korte geschiedenis van de steenfabriek “In 1899 werd een aanvang gemaakt met de bouw van een (de tweede) spoorbrug over de IJssel bij Westervoort. De aannemers G.A. van Spanje, P. Vlasman (beiden te Arnhem), W. Westerhof (Weesp) en L. de Rooy (Tilburg) besloten voor gezamenlijke rekening een steenfabriek op te richten om de stenen voor de onderbouw te bakken. Zij richtten de stoomsteenfabriek De Jager op. In 1901 kwam de brug gereed en werd de steenfabriek verkocht aan de in Arnhem wonende steenfabrikant J.M. v/d Pol. De fabriek draaide onder de naam IJsseloord en is in 1986 gesloopt” [1].

Op deze kaart uit 1931 ligt links onderin de spoor- en wegbrug over de IJssel bij Westervoort. De steenfabriek IJsseloord ligt tegen het dijklichaam van de op- en afrit van deze brug. Van daar loopt een (met rode pijlen aangegeven) smalspoor naar de IJssel. Mogelijk konden hier schepen aanleggen en werden over de spoorlijn kolen en stenen vervoerd. De spoorwijdte was 600 mm [2]. Op een zelfde kaart uit 1921 is nog geen smalspoor ingetekend. Helaas lukte het niet de volgende kaartfragmenten met exact dezelfde vergroting af te beelden.

In 1958 worden de “Poorten” van de vorige kaart viaducten genoemd. De steenfabriek is sterk uitgebreid. Er loopt een smalspoorlijn in oostelijke richting naar de De Ham. Daar wordt al jaren klei gewonnen, want er zijn verschillende plassen ontstaan. Halverwege (boven de naam IJsseloord) ligt een plas in de vorm van een driehoek, die nog niet op de kaart uit 1931 staat en niet meer op de kaart uit 1966. Waarschijnlijk is hier klei gewonnen voordat bij De Ham begonnen werd. De smalspoorlijn richting IJssel lijkt verdwenen. In plaats daarvan is nu een weg aangegeven. Het zou kunnen zijn dat de smalspoorlijn in de berm van de weg ligt.

In 1966 is de bebouwde kom van Arnhem naar IJsseloord opgerukt. De kleiwinning vindt niet meer bij De(n) Ham plaats, maar een stuk oostelijker in het Velperbroek. De kleilijn is hierheen verlengd. Een tweede spoorlijn loopt – in de berm van de weg - richting IJssel, buigt af onder de aanbruggen van de Westervoortse brug door en loopt een stuk de IJsseloorsche Polder in. Volgens [2] was dit traject al in 1960 niet meer in gebruik. Alle kaartfragmenten komen uit www.watwaswaar.nl. Henk Sluijters heeft IJsseloord in de periode 1963-1968 meerdere malen bezocht en merkt op dat de kaart van 1972 (en niet 1966) daarvoor representatief is.

In 1972 is de bebouwing van Arnhem nog verder opgerukt. In het Velperbroek en de IJsseloorsche Polder zijn door de kleiwining grote plassen ontstaan. De spoorlijn heeft nu een lengte van circa 2 kilometer. De plassen bij Den Ham zijn verdwenen. Ook aan het eindpunt van de tweede spoorlijn, in de IJsseloorsche Polder, zijn door de kleiwinning plassen ontstaan. Anno 2012 ligt ter plekke van de voormalige steenfabriek een bedrijventerrein met de straatnamen Veldoven, Vlamoven en Ringoven.

Stoomlocomotieven In 1927/1928 kocht de steenfabriek IJsseloord twee stoomlocomotieven. Ze waren beiden gebouwd door Orenstein & Koppel, maar ze waren niet gelijk. De steenfabriek IJsseloord beschikte over een locloods → Foto: Jaap Veen, 15 maart 1963 De locs kwamen hier in de middagpauze om nieuwe brandstof in te slaan [2]. Ze werden op briketten gestookt. Briketten werden door de kolenmijnen geproduceerd door kolengruis en pek te mengen en tot onder hoge druk tot tabletten te persen. Een zogenaamde blokbriket of fabrieksbriket (er waren ook briketten voor huisbrand) van de Oranje Nassau Mijnen woog 10 kilo (zie hier). Stoken op briketten is ideaal bij de bediening van de loc door één man, want briketten blijven lang doorbranden, zodat er lange tijd niet naar het vuur hoeft worden omgekeken. Overigens werden de briketten op de stoomlocs van IJsseloord met een hamer kleiner geslagen alvorens in de vuurkist te verdwijnen. Het lijkt simpel, maar bij museumspoorlijnen is op briketten stoken anno 2012 al jaren niet meer mogelijk, omdat er geen briketten meer te koop zijn.

O&K 4930 is in 1911 gebouwd en heeft een vermogen van 30 pk. De eerste eigenaar, aannemer Chr. Wegerif te Apeldoorn, gaf de loc de naam Aagje. Daarna volgden nog twee eigenaren, totdat de loc voor lange tijd (1927-1968) bij IJsseloord kwam. Een kenmerkend verschil met collega Duiveltje was de lange, bijna rechte schoorsteen. ← Aagje is met minstens 11 kipkarren van de kleiput op weg naar de verzamelput bij de fabriek. Op de achtergrond links is de excvateur bij de kleiput te zien. De overweg staat op de kaart uit 1958 (en 1966). Foto: Jaap Veen, 9 november 1963

← De waterbak (onder de ketel) van Aagje wordt gevuld met regenwater dat is opgevangen in oude kipbakken. Regenwater is niet alleen goedkoop, maar het voorkomt ook de vorming van ketelsteen omdat er geen kalk in zit. Foto: Jaap Veen, 9 november 1963. De taak van Aagje was het rangeren met wagens onder de excavateur. Na het winterseizoen 1963/1964 gaf de machinist er de brui aan. Aagje werd vervangen door een dieselloc en stond drie jaar buiten dienst totdat ze door de Efteling werd overgenomen. Na verschillende veranderingen kwam Aagje – nog steeds onder die naam – in het voorjaar van 1969 weer in dienst [2].

In de Efteling rijdt Aagje met een tender. Daarom is de achterwand van het machinistenhuis verwijderd. Dat is wel zo leuk voor het publiek. De niet meer benodigde oorspronkelijke kolenbakken ter weerszijden van de ketel zijn ingekort. De machinist zit in een soort bureaustoel. In 1979 werd een vervangende ketel van Hagoort in Tilburg geplaatst. ← Foto: Efteling, 6 oktober 2007 Aagje is volgens de 'alte Normalien' gebouwd. Tussen de alte en de neue Normalien bestaan verschillen in de stoomverdeling (bij Aagje de O&K Patent stoomverdeling), gietstukken, ketelappendages, etc. Een fraai geïllustreerd artikel over de Efteling Spoorweg staat hier. In 2011 bestond Aagje al een eeuw. Zie hier voor een artikel daarover.

Orenstein & Koppel fabrieksnummer 11735 werd in 1928 gebouwd volgens de “neue Normalien” (dat wil onder andere zeggen met een Heusinger stoomschuifbeweging in plaats van de O&K Patent stoomschuifbeweging van de alte Normalien). De loc werd nieuw geleverd aan de steenfabriek IJsseloord. Ze ging daar als Duiveltje door het leven; zie hier voor de verklaring van die naam. Duiveltje was met 50 pk krachtiger dan “Aagje” (30 pk). Duiveltje was door de schoorsteen in de vorm van een pepermolen al van verre van Aagje te onderscheiden. Foto: Jaap Veen, 19 december 1960 →

De taak van Duiveltje was het duwen van volle kipkarren van de kleiput naar de klei-opslag bij de fabriek en het trekken van de kipkarren in de omgekeerde richting. Bij de fabriek lagen namelijk wel wissels, maar er was geen gelegenheid tot het omlopen van de loc. Foto: Jaap Veen, 23 februari 1962 → Duiveltje ging later uit dienst dan Aagje, namelijk in 1969. Ook Duiveltje is museaal bewaard, althans de ketel. Die is op het onderstel van een loc van hetzelfde type geplaatst. Zo is loc 6 van de Stoomtrein Valkenburgse Meer ontstaan.

Diesellocs IJsseloord had minstens vier diesellocs. Daaraan is een aparte webpagina gewijd.

Met dank aan:

Henk Sluijters, Thijs Kinkhorst, Jan Roos en Jaap Veen.

Bronnen:

[1]

G.B. Janssen; “De baksteenfabricage in Nederland 1850-1920”; proefschrift Katholieke Universiteit Brabant, 1986.

[2]

Sluijters, H.; De stoomlocomotieven van de Steenfabriek IJsseloord; Op de Rails 1982, p. 134.

{

aanvullingen op het boek “Smalspoor in bedrijf” diesellocs van de steenfabriek IJsseloord

Terug/verder naar:

Overzicht van eigenaars van industriespoor

Nieuw Home Inhoud