Welkom Inhoud Inleiding Andere tractie Spoorwijdte Producenten Import & handel Eigenaars Materieel Links Contact ► Nieuw ◄ ► Zoeken ◄

Stoomtractie smalspoor

Stoomtractie normaalspoor

Motortractie smalspoor

Motortractie normaalspoor

Boeken

Aanvullingen

Tijdschriften

Raadsels

Loctypes

Orenstein & Koppel type M laatst gecorrigeerd: 18-02-2024

←↑ Maatschets van het O&K type M [1] Zie hier en daar voor de originele scans met - bij hogere vergroting - duidelijker belettering. Het type M was de lichtste benzinelocomotief (7½ pk, 2 ton) die door O&K werd aangeboden. De loc lijkt vrij primitief: zoals uit het zijaanzicht hieronder blijkt, werkt de rem alleen op de achteras en dat met slechts één remblok per wiel. Bovendien was - net als bij de O&K types H1 en RL1 - de ophanging van de voor- en achteras ongelijk, in verband met het spannen van de kettingen. Dat had dan voor het type M wel tot gevolg dat de vooras ongeveerd was. Meer over de ongelijke ophangingen van de voor- en de achteras en over het spannen van de ketting(en) staat bij het type RL1. Deze tabel met eigenschappen en de catalogus completeren beeld. Klik hier voor Nederlandse voorbeelden. Een ander voorbeeld staat hieronder.

↑ Advertentie in het Tijdschrift der Nederlandsche Heidemaatschappij (NHM) in de jaren 1926 tot en met 1935. ↑ Ervoor adverteerde O&K in dit tijdschrift met de benzineloc van het type S5 en erna met de dieselloc type RL1a.

Nu zal worden ingegaan op een voorbeeld van het type M, namelijk de in 1932 gebouwde Orenstein & Koppel met fabrieksnummer 4692. Bijzonder is dat deze loc na bijna 90 jaar nog dienstvaardig is en vrijwel in de originele toestand verkeert. Foto Jan Keppels, 09-08-2018 → De loc werd gebouwd bij de door O&K overgenomen Montania fabriek in Nordhausen (D) en geïmporteerd door O&K NV in Amsterdam. O&K 4692 werd – met een spoorwijdte van 900 mm – nieuw geleverd aan de Gasfabriek in Enschede [2]. In 1932 waren smalspoorlocs met dieselmotoren al gewoon, maar O&K 4692 heeft een motor die op benzine of benzol loopt. Voor een gasfabriek was dat aantrekkelijk, want een gasfabriek produceert benzol als bijproduct. Ook in tijden van schaarste was de gasfabriek dus van brandstof verzekerd.

↑ Enkele zelflossers en een loc op het terrein van de gasfabriek in Enschede in 1932. Het lijkt hier om intern transport van cokes te gaan. De loc lijkt sterk op een O&K Montania van het type M en is dus zeer waarschijnlijk de O&K Montania 4692. Bron: Gemeentearchief Enschede.

In een onbekend jaar (opm. a) werd de O&K 4692 overgenomen door het aannemersbedrijf van Mees Joosten (opm. b) te Enschede. Daar moet een omsporing van 900 naar 700 mm spoorwijdte aan te pas gekomen zijn. De achterkant van de O&K 4692. Foto Jan Keppels, 09-08-2018 → Joosten bezat sinds 1930 al een O&K loc, maar dat was een stoomloc. Deze derdehands O&K 10229 uit 1922 (zie dit boek) had een vermogen van 20 pk. De stoomloc werd in 1943 door de Duitse bezetters gevorderd, in Frankrijk ingezet en is niet weer terug gekomen. De vraag rijst: Waarvoor gebruikte Joosten de O&K 4692 ?

Als antwoord een citaat uit een raadsvergadering in Lonneker (opm. c) op 28-10-1932 [3]: “Van de mededeelingen vermeldden wij o.a. …….. dat aan den aannemer M. Joosten vergunning is verleend tot het hebben van smalspoor over den Keppelerdijk en de Eekersdijk, zulks in verband met de verbreedingswerken aan den Gronauscheweg.” De Gronauscheweg was een Rijksweg. De rijweg was uiterst smal. Bovendien staken de tramrails van de enkelsporige elektrische tramlijn Enschede-Glanerbrug van de TET (Twentsche Electrische Tramweg Maatschappij) boven het plaveisel uit. Het smalle sintelfietspad was niet meer te gebruiken [4]. Dit alles werd drastisch verbeterd: er kwam een nieuwe 8,5 m brede rijbaan voor snelverkeer, geflankeerd door 3 m brede vrijliggende fietspaden. Ten zuiden daarvan lag de bestaande rijbaan die bestemd werd voor langzaam verkeer en bestemmingsverkeer en een nieuw 1 m breed vrijliggend voetpad [5]. Aannemer Joosten leverde het zand vanaf de Keppelerdijk. Zijn kleinzoon Henk was toen 12 en wist op 97 jarige leeftijd nog te vertellen hoe dat ging [6]: “Joostens vervoerde het zand in die tijd met twee treinen vanaf de Keppelerdijk naar de Gronausestraat: een smalspoorlocomotief van het merk Montania met benzol als brandstof en een kolengestookte stoomlocomotief” en “Henk mocht mee op de kleine locomotief, waar je dwars op kon zitten”. Kennelijk was het terrein van de zandgroeve eigendom van Mees Joosten, want na afloop richtte hij er een zwembad “Klein Zandvoort” (nu Euregio-Camping "De Twentse Es") in dat op 1 juli 1933 geopend werd [6]. Het zandtransport zal dus gedurende circa een half jaar hebben plaats gevonden. Via persberichten over een staking is bekend [7] dat er ongeveer 50 man voor Joosten aan de Gronauscheweg werkten. Joosten dreigde de stakers met de komst van een graafmachine (waardoor er minder arbeiders nodig zouden zijn), maar beloofde uiteindelijk volgens de CAO te zullen gaan betalen. Na afloop van het zandtransport werd het smalspoor te huur aangeboden:

↑ Twentsch dagblad Tubantia en Enschedesche courant 22-09-1933 ↑ Uit de advertentie blijkt dat M. Joosten tenminste 60 kipkarren bezat. Het valt op dat O&K 4692 niet te huur werd aangeboden. Misschien was deze loc al verhuurd of was ze op een ander karwei van Joosten aan het werk.

De metersporige tram zou ook een vrijliggende baan krijgen. De TET had daar echter geen geld voor en de tramlijn werd opgeheven. M. Joosten voerde de opbraak deels uit. Ook daar was zand voor nodig. Onbekend is of hij het zand zelf leverde en of er smalspoor aan te pas kwam. Twentsch dagblad Tubantia en Enschedesche courant d.d. 01-02-1934. De hele lijn was 7,5 km lang. Het werk is aan de hoogste inschrijver gegund omdat verwacht werd dat de verkoop van de opgebroken materialen zoveel zou opleveren dat de inschrijvers er voor wilden betalen om het werk te mogen doen → Ook verder zijn er in oude kranten geen andere vergunningen voor het leggen van tijdelijk smalspoor door M. Joosten gevonden. Dat zegt niet alles, want de kranten kunnen zo’n bericht niet interessant genoeg hebben gevonden.

Mees Joosten overleed in 1940. Daarna heette het aannemersbedrijf v.h. M. Joosten. O&K 4692 werd tijdens de Tweede Wereldoorlog waarschijnlijk ingezet bij de aanleg van Fliegerhorst Twente, de latere basis Twente van de Koninklijke Luchtmacht [8]. Na de oorlog werd O&K 4692 weinig of niet gebruikt en bleef tientallen jaren bij het bedrijf van Joosten aan de Javastraat in Enschede staan, met de sleutel nog in het contactslot [6]. In 1975 verhuisde ze naar Aalderson Transport (ook in Enschede). Op deze foto zonder motorkap is goed te zien dat de cilinder op het carter gebout is. Foto Jan Keppels, 09-08-2018 →

In 1975 heeft Peter Aalderson de lok - met rails en enkele kipkarren als bijvangst - voor schrootprijs gekocht van Joosten. met als bedoeling in zijn tuin een rondje aan te leggen voor zijn zoon. Dat is er echter nooit van gekomen. Bij Aalderson stond de loc enkele tientallen jaren in een grote loods tussen allerlei militaire voertuigen uit de Tweede Wereldoorlog [8]. Dat kwam ter ore van Jan Keppels die de loc in 2008 onderbracht bij Museum Steenfabriek De Werklust in Losser en daar aan de restauratie begon.

Na meningsverschillen met de Werklust zet Jan Keppels de restauratie voort in een garagebox. De foto hiernaast en ook de foto erboven zijn daar genomen. Het O&K type M is – ook voor smalspoor –een klein locje. Maar voor een garagebox is de loc gigantisch groot. Des te meer valt te bewonderen wat tot stand is gebracht: O&K 4692 in het daglicht. Foto: Gert Sluijters, 09-10-2021→ Er zijn diverse details te zien (vergelijk met de tekening hierboven) zoals de verschillende ophanging van de voor- en achteras, slechts één remblok bij de achteras en geen bij de vooras en het kleine kettingwiel van de ketting naar de vooras. Opmerkelijk is dat – in tegenstelling tot de tekening en beschrijving – de vooras wel is geveerd. O&K 4692 heeft de A-status (dat is de hoogste status) in het Nationaal Register Railmonumenten.

Opmerkingen:

a)

Zoals gebruikelijk was de gasfabriek in Enschede begonnen als een koolgasfabriek. Dat wil zeggen: steenkool werd verhit zonder toetreding van zuurstof. Daarbij ontweek “lichtgas” (ook stadsgas genoemd) en bleef cokes achter. Cokes werd verkocht als een vrijwel rook- en reukloze brandstof. Een gasfabriek kon de gasproductie verhogen met “watergas”. Dit werd gemaakt door oververhitte stoom over gloeiende cokes te leiden. De samenstelling van watergas is anders dan die van lichtgas en de verbrandingswarmte is lager. Het watergas werd vermengd met het lichtgas. Ook de gasfabriek in Enschede ging op een gegeven moment watergas produceren. Daardoor kon er (minder of) geen cokes meer verkocht worden en verdween of verminderde de behoefte aan intern transport van de cokes. Dat zal de reden zijn dat de loc gemist kon worden.

b)

Vanwege familieproblemen is de naam Joosten nog voor de Tweede Wereldoorlog veranderd in Joostens [8]. Op deze webpagina komen daarom beide achternamen voor.

c)

In 1932 lagen de gemeentegrenzen anders dan tegenwoordig. De gemeente Enschede werd geheel omsloten door de gemeente Lonneker. Aannemer Joosten woonde in Enschede; zijn zandgroeve (later zwembad) aan de Keppelerdijk en de te verbreden Gronaus(ch)eweg lagen in Lonneker.

Met dank aan:

Gerard de Graaf, Jan Keppels, Gert en Henk Sluijters en Tijmen Stam.

Bronnen:

[1]

archief gasfabriek Keilehaven, Rotterdam.

[2]

Informatie van Gerard de Graaf.

[3]

Overijsselsch dagblad d.d. 02-11-1932.

[4]

Provinciale Overijsselsche en Zwolsche courant d.d. 23-01-1931.

[5]

Twentsch dagblad Tubantia en Enschedesche courant d.d. 30-10-1931.

[6]

Tubantia d.d.15-07-2018.

[7]

Bijvoorbeeld: Nieuwe Apeldoornsche courant d.d. 28-11-1932.

Twentsch dagblad Tubantia en Enschedesche courant d.d. 07-12-1932.

[8]

Informatie van Jan Keppels.

{

Overzicht van motorloctypes voor smalspoor (ook voor Nederlandse voorbeelden van de type M)

Terug/verder naar:

Nieuw Home Inhoud