Welkom Inhoud Inleiding Andere tractie Spoorwijdte Producenten Import & handel Eigenaars Materieel Links Contact ► Nieuw ◄ ► Zoeken ◄	Stoomtractie smalspoor			Stoomtractie normaalspoor		Motortractie smalspoor		Motortractie normaalspoor
	N.V. De Heerlijkheid Sterksel
	De “Stichting tot behoud en exploitatie van het cultureel erfgoed in Sterksel” richtte in 2006 een monument op van een kipkar. Daar zijn er meer van, maar de entourage en het bijbehorende, onbekende en wat geheimzinnige verhaal zijn bijzonder. Het monument leverde Sterksel dan ook de titel “Kern met Pit” op in de leefbaarheidswedstrijd voor dorpen en steden van de Koninklijke Nederlandsche Heidemaatschappij. Het monument ligt riant in een soort mini-arboretum, aan de met statige bomen omzoomde Kloosterlaan, een kilometer van de dorpskern. De rustige omgeving, zitgelegenheid en een uitstekend informatiebord maken het er goed toeven. De Kloosterlaan is een stille grintweg die alleen voor niet gemotoriseerd verkeer toegankelijk is. Hierlangs voerde het smalspoor van de N.V. De Heerlijkheid Sterksel. Het is verleidelijk te fantaseren hoe de treinen hier in een tunnel van Amerikaanse eiken liepen. Dat beeld klopt echter niet. De Kloosterlaan is door de N.V. De Heerlijkheid Sterksel aangelegd en ten tijde van het smalspoor kunnen de bomen nog niet hoog geweest zijn. Het monument ligt ook vlak bij de overweg van de huidige Beukenlaan (vroeger Stationsstraat) in de spoorlijn Eindhoven-Weert. Hier stond het ‘station’ Sterksel (officieel was het een halteplaats). De halte was in gebruik van 1913 tot 1938 en ook van 1940 tot 1944 (in verband met de Hitlerjugend in Huize Providentia). Het stationsgebouw uit 1912 is in 1965 afgebroken. Bij de losplaats begon de smalspoorlijn van de N.V. De Heerlijkheid Sterksel. Er werd gerangeerd op het driehoekige stuk grond waar nu het monument op staat. Foto d.d. 3 juli 2009 →
	Het begrip heerlijkheid Een “heerlijkheid” is het eigendom van een heer. Meestal een edelman, maar de heerlijkheid Sterksel was eeuwenlang eigendom van de abdij van Averbode. Na de Franse tijd kwam de heerlijkheid in handen van de familie Pompen. Daarvan was J.F. Pompen medeoprichter van de tramwegmaatschappij de Meijerij. Hij heeft zich ook sterk gemaakt voor de aanleg van de spoorlijn Eindhoven-Weert, maar hij heeft de aanleg niet meer meegemaakt. De N.V. Een erfgenaam verkocht de heerlijkheid in 1915 aan de N.V. De Heerlijkheid Sterksel. Deze onderneming was in dat jaar opgericht door een aantal industriëlen op initiatief van de heer D. Willems, een Belgische vluchteling (het was immers de Eerste Wereldoorlog). De N.V wilde van Sterksel een tuinstad te maken door de bouw van villa’s, kleine boerenbedrijven, tuinbouwbedrijven, etcetera. De plannen lijken nu misschien grotesk, maar in die tijd werd het gebruikelijk dat gegoede burgers zich buiten vestigden en per trein naar en van hun werk in de stad reisden. Denk aan Amsterdam en het Gooi. Er werd een “Grand Hotel” gebouwd, maar verder kwam van de plannen weinig terecht. In plaats daarvan werd de ontginning krachtig ter hand genomen met veelal van elders gekomen arbeiders, ossen en paarden. Vennen werden droog gelegd door de aanleg van een afwateringskanaal. Bossen werden gekapt want in de Eerste Wereldoorlog vond brandhout gretig aftrek. Zowel op de ontginningen als op de al aanwezige boerderijen werd met wisselend succes landbouw en veeteelt bedreven. Er werd veel kunstmest gebruikt. Het smalspoor Over het transport zei de vroegere administrateur van de N.V. tijdens een door dhr. Sjef Driessens opgetekende lezing in 1965: “Er worden ook in de loop van de jaren aangekocht en gehuurd, ca 4000 meter rails met de nodige kiepwagens. Dit smalspoor doorkruiste zowat heel de ontginning, tenminste wat de verste punten betreft. Deze aanschaf bleek zeer verstandig te zijn geweest, want de zeer vele en zware vrachten konden op korte termijn en goedkoop worden afgevoerd. De tractie geschiedde meestal met paarden, ook had men het nog geprobeerd met een locomotief, maar deze machine bracht zeer veel moeilijkheden”. De locomotief Bij de nog te noemen openbare veiling in 1925 werd onder Inboedel vermeld: · ongeveer zeven kilometer smalspoor ter waarde van tweeduizend gulden; · een motorlocomotief ter waarde van vijfhonderd gulden. De (onvolledige) leverlijsten van locomotieffabrikanten noemen Sterksel niet. Na de Eerste Wereldoorlog waren de aan het front massaal ingezette smalspoorlocomotieven goedkoop verkrijgbaar. Zoals gezegd “deze machine bracht zeer veel moeilijkheden”. Experimenten mislukten wel vaker. De bediening van een locomotief is voor ongeschoold personeel allerminst eenvoudig. De rails die voor paardentractie voldeden, waren vaak te licht voor locomotieven. Het sporenplan kan bij paardentractie eenvoudig zijn. Aan een eindpunt kan men het paard immers uitspannen en aan de andere kant van de trein weer inspannen. Bij een locomotief heeft men aan een eindpunt een omloopspoor met twee wissels nodig of de loc moet de trein terug duwen. Maar in Sterksel was van paardentractie geen sprake. Dat blijkt uit de gebruikte rails in de onderstaande brief. Met 15 kg/meter is de rails veel zwaarder dan bij paardentractie gebruikelijk.
	Het spoor
									← Dit document is door de weduwe van de administrateur van de N.V. De Heerlijkheid Sterksel geschonken aan dhr. Sjef Driessens. Het betreft een specificatie van de firma Goudriaan (na 1925 Spoorijzer) te Delft aan dhr. Perquin, aandeelhouder en bestuurslid van de N.V. De Heerlijkheid Sterksel. Met “rails” worden de afzonderlijke spoorstaven bedoeld, want het aantal lasplaten is ongeveer het dubbele van het aantal “rails”. Uit de klad-berekening onderin blijkt dat het om bijna 4 kilometer spoorstaaf gaat. De 392 spoorstaven zijn dan elk 10 meter lang geweest. Uit de post spoorspijkers blijkt dat de spoorstaven op houten dwarsliggers gespijkerd waren. Dwarsliggers staan niet bij de specificatie. Er is een tweede document, waarin een totaal genoemd wordt van f 12.650,17½. Het verschil zal onder andere het rollend materieel betreffen.
	Het sporenplan Van de vier hierboven genoemde wissels waren er in elk geval twee nodig voor de twee aftakkingen, die te zien zijn op de hieronder weergegeven kaart op het informatiebord. Het smalspoor is met zwarte blokjes aangegeven. Het liep via de Kloosterlaan en het verlengde daarvan – de Albertlaan – via een scherpe bocht naar het Peelven. Een aftakking voerde naar kunstmestopslag van de maatschappij bij de dorpskern (3). Een tweede aftakking liep via 6 en de “Décauville baan” naar grote veestallen aan de Vlaamsche Weg. Vanaf 1925 werd -in opdracht van de broeders van St.Joseph- Huize Providentia (4 op de kaart) voor epileptici gebouwd. Bouwmateriaal werd aangevoerd per smalspoor. Hiervoor was een tijdelijke aftakking gemaakt (die niet op de kaart staat).
	De hierboven genoemde “Décauville baan” komt al voor op kaarten uit de tijd van de N.V., maar is thans niet openbaar toegankelijk. Er staan geen huizen aan. Décauville was een Franse fabrikant, die al vroeg makkelijk verplaatsbaar smalspoor op de markt bracht. Omdat Décauville er al zo vroeg bij was, gebruikte men vaak de term “Décauville spoor” in plaats van smalspoor, ook als het een andere fabrikant betrof. Om een voorbeeld te geven: in de Harskamp op de Veluwe is het “Decauville Spoorweg Museum” gevestigd. Dat heeft een smalspoor traject en 23 locs en ca. 160 lorries en wagens. Daarvan is echter alleen een enkele kipwagen door Décauville gebouwd. De “Décauville baan” hoeft er dus niet op te duiden dat de N.V. werkelijk materieel van de fabrikant Décauville gebruikt heeft.
	Het einde De huisbankier van de N.V. -de Hanzebank in ’s Hertogenbosch- ging in 1924 failliet. Dat leidde tot het failliet van de N.V. De Heerlijkheid Sterksel in 1925. Een advertentie in de NRC van 28 september 1925 → De bezittingen werden in 1925 en 1926 openbaar geveild. Advertenties noemen onder andere boerderijen, bouwland, weiland, dennenboschen, jachtgebieden en een electrische centrale. Over het smalspoor wordt echter niets gezegd.
	De voorzijde van het Sint-Pauluscollege in Sterksel, in circa 1930. Collectie Gerard de Graaf → Actiefoto’s van het smalspoor in Sterksel zijn tot op heden niet opgedoken. Gelukkig is op deze ansichtkaart (in de linker benedenhoek) het smalspoor goed in de wegberm te zien. Het gebouw is het voormalige Grand Hotel, gelegen op de kruising van de Heezerweg en de Albertlaan (daar waar de smalspoorlijn zich splitst in de richtingen 2/3 en 4/6). Het hotel van 20 kamers werd in 1926 gekocht door de Witte Paters. Zij breidden het gebouw sterk uit en gebruikten het onder de naam Sint-Pauluscollege tot 1965 als kleinsemenarie. In 1966 werd het afgebroken.
	Het smalspoor heeft nog enige tijd dienst gedaan, onder meer bij de bouw van Huize Providentia (voor epileptici, 4 op de kaart) in 1925 en voor het vervoer van steenkolen die aldaar voor de verwarming nodig waren. Na 1930 raakte de baan in onbruik en werd opgebroken. De afrastering van Huize Providentia herinnert aan het smalspoor, want de staanders zijn gemaakt van de rails. Dat gebruik van versleten smalspoor kwam vaker voor, zoals blijkt uit: Advertentie van Spoorijzer in het tijdschrift van de Heidemij in 1939 →
	Tot slot een foto van het monument, genomen op 3 juli 2009 → Op de achtergrond staat het informatiebord. Dit bevat -behalve tekst en het sporenplan hierboven- een aantal fraaie schetsten in Delfts blauw. Uiteraard was er geen oorspronkelijke kipkar meer voorhanden. De kipkar komt via een particulier uit Stramproy van een steenfabriek. De spoorwijdte is 700 mm, zoals dat ook het geval was bij de N.V. De Heerlijkheid Sterksel. Op de aspotten met kogellagers staat Spoorijzer. De buffers zijn verbonden door een trekstang. Het onderstel en de bak zijn geklonken. Het betreft het Spoorijzer type KW5.
	Met dank aan:	dhr. Sjef Driessens en Gerard de Graaf.
	Bronnen:	-	www.sterksel.nu
		-	dhr. Sjef Driessens, onder andere de openbare veiling, 1925 Repertoire no 67/69.
		-	infomatiebord bij het monument
		-	Marinus Vermooten, “Spoortocht langs oude en nieuwe N.S.-stations; Brabant-Limburg-Zeeland”; De Kempen BV, 1987.
		-	Stationsweb
		{	aanvullingen op het boek “Smalspoor in bedrijf”
	Terug/verder naar:
			Nieuw Home Inhoud