Welkom Inhoud Inleiding Andere tractie Spoorwijdte Producenten Import & handel Eigenaars Materieel Links Contact ► Nieuw ◄ ► Zoeken ◄ De	Stoomtractie smalspoor		Stoomtractie normaalspoor				Motortractie smalspoor		Motortractie normaalspoor
	Oude Willem geplaatst: 12-05-1922.
	Inleiding In de “Veldhuizen” bij Smilde waren in de 19de eeuw de huizen gebouwd van heideplaggen. In één van die plaggenhutten woonde de schaapherder Oude Willem. Het gebied tussen Smilde en Appelscha waar hij zijn schapen liet grazen werd het Oude Willemsveld genoemd [1]. Het is – na ontginning – het gebied met de lichtgroen en wit gekleurde percelen in onderstaande kaart. Het ligt deels in Drenthe en deels in Friesland. De grenspalen (GP 65 t/m GP 80) zijn aangegeven. Opmerkelijk is dat er ook een Décauville baan (rood omkaderd) is ingetekend. Het kaarsrechte gedeelte in het Oude Willemsveld is 1,9 km lang. Nabij GP 79 vertakt het smalspoor zich. De ene (korte) tak loopt naar het Jongenshuis (geel omkaderd) van de vereniging „Hulp Voor Onbehuisden (HVO)". De HVO had hier in 1919 32 ha. woeste grond aangekocht en had daarop een barak en een directeurswoning gebouwd met als doel verwaarloosde jongens uit Amsterdam in het landbouwbedrijf op te leiden. Vandaar de oorspronkelijke naam Landbouwjongenshuis [1].
	↑ Fragment uit Topotijdreis voor het jaar1929 (opm. a). De digitale versie maakt grotere vergrotingen mogelijk ↑ De andere tak had een lengte van 1,6 km, is te zien op het onderstaande kaartfragment (rood omkaderd) en eindigde in Hoogersmilde aan de Drentse Hoofdvaart bij het in 1918 gebouwde Ontspanningslokaal [4] van de de vereniging Hulp Voor Onbehuisden (HVO).
	↑ Fragment uit Topotijdreis voor het jaar1929 (opm. a). De digitale versie maakt grotere vergrotingen mogelijk ↑ Het Ontspanningslokaal was enerzijds bedoeld als ontvangststation (de stoomtram kwam er langs) voor het Jongenshuis en anderzijds als “verpoozingsinrichting voor de jeugdige bewoners” [2]. Het was de bedoeling het Jongenshuis met nieuwe barakken uit te breiden, maar mede door de afgelegen ligging van het Jongenshuis bleef het aantal bewoners gering. In 1930 werd het verkocht aan de Jeugdbond voor Onthouding (JVO) en werd uitgebreid tot een jeugdherberg met de naam Us Blau Hiem. Het is nu (2022) Boscamping Appelscha. Het lag voor de hand, dat door de problemen met het Jongenshuis ook het Ontspanningslokaal aan de Drentse Hoofdvaart (Rijksweg 211) niet aan zijn doel kon beantwoorden. Er werd daarom al in 1923 besloten tot sluiting en verhuring van het gebouw [2]. Het kreeg een bestemming als schippersbeurs en later als horeca. Tegenwoordig (2022) is het gesloten. ↑ Foto [5] uit de periode 1918 – 1924 (opm. b) ↑ Het spoor langs de Drentse Hoofdvaart is dat van de stoomtram van de NTM. Op een spoor loodrecht daarop staan twee lorries van de Décauville baan. De vraag rijst: wie heeft wanneer en waarom de Décauville baan aangelegd ? Met andere woorden: wat waren de economische activiteiten in het Oude Willemsveld ?
	Turfwinning ? Volgens een citaat uit [6a] ging het om “een lijn die werd aangelegd om de turf uit het veen af te voeren naar de vaart in Hoogersmilde. Daar lagen de schepen die het stookgoed op de plaats van bestemming brachten.” Het lijkt inderdaad waarschijnlijk dat de in de volgende paragraaf te bespreken ontginning werd vooraf gegaan door de winning van turf. Daar zijn echter geen concrete aanwijzingen voor; onbekend is wie wanneer de turf gestoken heeft.
	Ontginning: het Oude Willemsveld In 1915 werd de NV Het Oude Willemsveld opgericht (opm. c). Bij de doelstellingen komt turfwinning niet voor. [3] →
	De nieuwe NV bracht stukken grond in het Oude Willemsveld in cultuur en liet er boerderijen op bouwen [1]. De zo ontstane boerenbedrijven werden verhuurd en verkocht [4]:
	↑ Voorbeelden van advertenties in het weekblad De Boerderij → Hierboven: 30-08-1922 Rechts: 22-05-1929 De bedoeling was dat de verhuur en verkoop van de in cultuur gebrachte landerijen zoveel winst zouden opleveren dat daarmee weer “woeste grond” kon worden gekocht om in cultuur te brengen.
	Ontginning: De drie Provinciën “Ook al in verband met de tijdsomstandigheden is „Oude Willem" in tweeën gedeeld. Het Drentsche gedeelte bleef den naam behouden, terwijl het Friesche gedeelte overging naar de N.V. Ontginnings-Mij. „De drie Provinciën" [1]. Wanneer deze deling plaats vond werd niet vermeld, maar dat moet in elk geval na 18 september 1924 zijn geweest, want toen werd de N.V. Ontginningsmaatschappij "De Drie Provinciën" opgericht. De Drie Provinciën was op verschillende locaties actief. De deelnemers waren 5 (later 18) Friese gemeenten waarvoor het vooral van belang was werklozen bij de ontginningen aan het werk te krijgen. De technische leiding berustte bij de Nederlandsche Heide Maatschappij.
	Het einde van de Décauville baan. Het is niet bekend tot wanneer de Décauville baan gebruikt werd. Maar het ligt voor de hand dat dit smalspoor nuttig bleef zolang er in het Oude Willemsveld nog geen verharde weg was. Die verharde weg - de Oude Willemsweg – kwam er en wel in 1934 en 1935. Studenten in een zomerkamp egaliseerden een 17 meter brede strook voor de slechts 2,75 m brede klinkerweg, de bermen, een fietspad en berkensingels: “Druk waren de studenten, voor wie lichamelijke werkzaamheden toch ongewoon zijn, bezig te graven en kipkarren te vullen met het zand van de hoogten, om vervolgens de karren over rails weg te duwen naar lagere gedeelten van het golvende terrein. [8]” en “Herhaaldelijk gewaagde de heer Jonker met dankbaarheid van de volledige medewerking van het Boschbeheer, dat ook rails en kipkarren gratis verstrekt. [8]” Onduidelijk is of de rails van de Décauville baan gebruikt werden of dat de Décauville baan al eerder was opgebroken. In elk geval zal de Décauville baan het jaar 1934 niet overleefd hebben, want daarna had het smalspoor geen nut meer en - als het er nog was - lag alleen maar in de weg. In 1930 was de Décauville baan er nog wel want in 1930 moesten omwonenden ƒ 68,-- per jaar aan de Staat der Nederlanden betalen voor het gebruik van de Décauville baan [6b]. De studenten deden overigens niet al het werk: “Aan weerszijden van deze strook worden door werklieden in werkverschaffing slooten gegraven, omdat het maken van slooten vaardigheid vereischt.[8]”
	Conclusies op hoofdzaken · De Décauville baan in het Oude Willemsveldbaan dateert uit 1922 of eerder (zie opm. a). · De N.V. Ontginningsmaatschappij "De Drie Provinciën" is pas in 1924 opgericht. De oudere NV Het Oude Willemsveld zal daarom de Décauville baan hebben aangelegd (zie ook opm. c). · Dit smalspoor was en bleef nuttig zolang er in het Oude Willemsveld nog geen verharde wegen waren. · Het eind van de Décauville baan kwam tussen 1930 en 1934.
	Nog enkele details Hans Salverda heeft archiefonderzoek gedaan, met nazaten van bewoners van Oude Willem gesproken en heeft naar restanten van het smalspoor gezocht [6b]. Dat laatste leverde een dwarsligger op. Enkele interessante resultaten van de andere activiteiten waren: · Op het eindpunt en beginpunt van de Oude Willemsweg lagen draaischijven om de “karretjes” één voor één in de goede richting te draaien. · Bij het Jongenshuis was een verzamelplaats van alle karretjes. Het was dus niet zo dat elke boer eigen wagens voor het smalspoor had. Dat wijst op een eenvoudige centrale organisatie. Iemand die de Décauville baan wilde gebruiken moest eerst bij het Jongenshuis het benodigde aantal wagens halen. Aan een volgende belangstellende kon dan duidelijk gemaakt worden dat er al iemand op de baan was, om zo ongewenste ontmoetingen op het enkelsporige smalspoor te voorkomen. · Er waren aftakkingen, onder andere naar de boerderij ‘Uilenhorst’. Daar lag volgens een foto smalspoor in de koestal. Het is onduidelijk of iedere boerderij een aftakking had. · Er was paardentractie, maar er werden ook trekhonden gebruikt. “Albert Ekkels gebruikte een grote trekhond voor het vervoer van melk over het smalspoor.” Gebruik van trekhonden bij smalspoor kwam meer voor, maar er was weinig over bekend. Het door Hans Salverda opgetekende relaas van Albert Ekkels verandert dat. Het ligt in de bedoeling een webpagina over trekhonden en smalspoor te maken.
	En dan is er nog een foto [9] → De positie van de voerman is niet te benijden. “Deze foto is afkomstig uit de collectie van Wessel Jansema, een kleinzoon van de opzichter/rentmeester van De Drie Provinciën. Op de foto staat werkvolk bij een lorrie op een smalspoor in ut Olde Willemsveld. De lorrie wordt getrokken door een paard. De man die aan de linkerkant tegen de lorrie leunt is opzichter Jansema”[9]. Maar: “De redactie heeft het vermoeden dat het smalspoor dat is te zien op de afbeelding niet direct onderdeel is van het rechtlijnige smalspoor dat door ut Olde Willemsveld loopt, maar een stuk smalspoor is, zeg maar een zijspoortje is, dat steeds op een ander te ontginnen perceel werd gelegd, immers het smalspoor was gemakkelijk te verplaatsen”[9].
	De huidige situatie (2022): vernatting In 2014 zijn de plannen ontwikkeld om Het Oude Willemsveld weer een natuurlijke waterhuishouding te geven. In 2018 ging de eerste spade de grond in en in 2021 was de nieuwe inrichting van de Oude Willem gereed [10]. De vernatting van het Oude Willemsveld is geen doel op zich, maar moet vooral de verdroging van de omringende natuurgebieden tegen gaan.
	Opmerkingen:	a)		De Décauville baan - maar ook het in 1918 gebouwde Jongenshuis - is voor het eerst in 1926 in Topotijdreis te zien. In deze tijd kon het ettelijke jaren duren voordat er een nieuwe kaart werd opgenomen. In [7] staat echter een andere kaart (een zogenaamde Bonnekaart) uit 1922 waarop de Décauville baan al staat.
		b)		Het Ontspanningslokaal is in 1918 gebouwd [4] en kan daarom niet eerder gefotografeerd zijn. In 1923 werd besloten tot opheffing [4]. Aan te nemen valt dat die opheffing uiterlijk in 1924 heeft plaats gehad. De foto kan eventueel nog wat later gemaakt zijn, want ingeburgerde namen blijven meestal wel een tijdje “in de volksmond” voortleven.
		c)		Soms wordt gesteld dat de ontginning door Het Oude Willemsveld in 1910 of 1911 begon. Bijvoorbeeld in [7]: “Bij de eerste ontginning van Het Oude Willemsveld in 1911 wordt een Decauvillebaan gebruikt. Dit is een opneembaar smalspoor met kiepkarretjes voor aan- en afvoer van producten, tijdens de ontginning plaggen en erna voor koemest en landbouwproducten.” De NV Het Oude Willemsveld is in 1915 opgericht, maar het is natuurlijk mogelijk dat Het Oude Willemsveld in een andere rechtsvorm al in 1911 bestond.
	Bronnen:	[1]		Provinciale Drentsche en Asser courant d.d. 13-08-1931.
		[2]		G. H. Honing, De Vreedzame Strijd, Scheltema & Holkema in Amsterdam, 1926.
		[3]		Lijst van recent opgerichte naamlooze vennootschappen in De Telegraaf d.d. 30-11-1915.
		[4]		Diverse advertenties.
		[5]		HVOQuerido
		[6]		a) Bertus Voortman, Décauville Baan: Oude Willem - Oude Smilde v.v. b) Hans Salverda, Speuren naar sporen van de Decauvillebaan in Oude Willem Beide artikelen staan - in genoemde volgorde - staan op verdwaalniet.com
		[7]		Drs. Annelies Hartman, Eindrapport Cultuurhistorisch Onderzoek plangebied De Oude Willem in opdracht van de Dienst Landelijk Gebied.
		[8]		Provinciale Drentsche en Asser courant d.d. 20-08-1934.
		[9]		Ut Deevers Archief: Bee un lorrie op smalspoor in ut Olde Willemsveld.
		[10]		Drenthe dichtbij: In de serie Drenthe mooi op weg!: Natuurherstel Oude Willem.
		{		Eigenaren
	Terug/verder naar:
				Nieuw Home Inhoud