Welkom Inhoud Inleiding Andere tractie Spoorwijdte Producenten Import & handel Eigenaars Materieel Links Contact ► Nieuw ◄ ► Zoeken ◄

Stoomtractie smalspoor

Stoomtractie normaalspoor

Motortractie smalspoor

Motortractie normaalspoor

Opijnense Steenfabriek geplaatst: 07-01-2021

Het begin Benjamin den Ouden richtte in 1874 een steenfabriek op [1] in de uiterwaard van de Waal bij het plaatsje Opijnen (zie ook de kaart verder naar onderen). Tielsche Courant 06-08-1874 → In 1878 volgde hij zijn vader op als burgemeester van de gemeente Est en Opijnen. Tot 1937 zou steeds een lid van de familie den Ouden zowel burgemeester van Est en Opijnen als directeur van de steenfabriek zijn.

In 1881 waren er 50 werknemers en werden er 2,7 miljoen handvormstenen gemaakt [2]. Op 21-07-1894 bood de steenfabriek in de Nieuwe Tielsche Courant diverse zaken te koop aan, waaronder “6 Spoorwagens met ijzeren bakken”. Kennelijk lag er toen al smalspoor. Modernisering door de NV Opijnensche Steenfabriek Voor 1900 had de tot dan toe naamloze steenfabriek steenovens, bestaande uit twee dikke vaste muren met stookgaten. Tussen de muren werden op een bepaalde manier de te bakken stenen gestapeld. Daarna werden voor-, achter- en bovenkant afgesloten met speciale stenen, waarna via de stookgaten gestookt kon worden [3]. In 1900 werd de steenfabriek een Naamloze Vennootschap (opm. a) met als naam N.V. Opijnensche Steenfabriek [4]. In hetzelfde jaar werd vergunning verkregen voor het opspuiten van een stuk land in de uiterwaard [3]. Daar werd een moderne ringoven op gebouwd. In 1903 werd vergunning verkregen voor de plaatsing van een petroleummotor en in 1907 voor de plaatsing van een dynamo voor het opwekken van elektriciteit. Daarmee werd stroom geleverd aan een excavateur en - via bovenleiding - een locomotief [3]. De excavateur was de eerste in Nederland (en wel door Hovers in Tilburg) gebouwde excavateur [2].

Ongedateerde foto in [3]. Op de achtergrond de Waaldijk en daarachter de huizen van de steenfabriekbuurt → De Eloc heeft het bekende symmetrische model (zie hier), maar vertoont een aantal bijzondere kenmerken: · schortplaten ter bescherming van de wielstellen en aspotten. · uitwendige ballast voor beide motorkappen. · Een bijzondere stroomafnemer. De scharnierpunten liggen op het dak, aan de andere kant als waar de machinist zit. Het onderste deel van de stroomafnemer ligt bijna plat op het dak. Het sleepstuk staat er ongeveer loodrecht op. Dit zal zo uitgevoerd zijn omdat de bovenleiding laag hangt. Kennelijk kan de machinist de stroomafnemer door het open raam van de draad trekken.

De Opijnensche Steenfabriek komt niet voor in de leverlijsten van AEG, SSW en Arthur Koppel. Bovengenoemde bijzondere kenmerken kwamen ook niet voor bij nieuwe Elocjes van genoemde fabrikanten. Mogelijk betreft het toch een product van een bekende fabrikant, dat door de smederij van de steenfabriek is aangepast. De Eloc zal (zoals nog besproken zal worden) tot 1926 gebruikt zijn om met klei geladen kipkarren over 700 mm spoor van de kleigroeve naar de fabriek te rijden. De kleigroeve grensde aan de noordzijde van de fabriek. Ze is al tientallen jaren met water gevuld (zie ook onderstaande kaart) en wordt De Put genoemd. Ze is eigendom van het Gelders Landschap en wordt gebruikt door Hengelsportvereniging De Put.

↑ Kaartfragment uit Topotijdreis.nl 1959 ↑ De Opijnensche Steenfabriek ligt links boven. Daarboven ligt de ondergelopen voormalige kleigroeve “De Put”. Het smalspoor op het bedrijfsterrein is niet aangegeven. Het smalspoor van de Opijnensche Steenfabriek aan de overzijde van de Waal is wel aangegeven. Rechtsonder ligt de steenfabriek de Lage Waard bij Hurwenen. Ook van daaruit loopt een smalspoorlijn de Hurwenensche Uiterwaard in (opm. b).

De Opijnensche Steenfabriek produceerde straatstenen en metselstenen in standaard maten, net als veel andere steenfabrieken. De fabriek kreeg echter landelijke bekendheid (opm. c) toen rondom de Eerste Wereldoorlog maatwerk geleverd werd voor gebouwen ontworpen door architecten van de Amsterdamse School. Bijvoorbeeld voor het Scheepvaarthuis in Amsterdam werden extra lange en slanke metselstenen en een kleine tweehonderd verschillende soorten vormstenen gebakken [1][5].

Naar de overkant Toen de “De Put” uitgeput raakte, ging de Opijnensche Steenfabriek de klei aan de overzijde van de Waal halen in de Hurwenensche Uiterwaard. Deze kleigroeve staat anno 2020 bekend als de Kil van Hurwenen. Tussen de nieuwe kleigroeve en de zuidelijke oever van de Waal werd smalspoor gelegd (zie bovenstaande kaart). Daarover reden kipkarren, getrokken door een motorloc [3].

De kipkarren werden met een pont overgezet naar een insteekhaventje aan de noordelijke oever van de Waal, vlakbij de steenfabriek. Een O&K motorloc (fabrieksnummer 2333 dan wel 25375; zie onderstaande tabel) duwt een trein geladen met klei op de pont. Daar ligt één spoor, met ruimte voor 7 kipkarren. Iets links van het midden is de schoorsteen van de Opijnens(ch)e steenfabriek aan de overzijde van de Waal te zien. Ongedateerde foto uit [3] → Aanvoer van klei per schip kwam bij meer steenfabrieken voor, bijvoorbeeld bij ’t Haasje en van de omgeving van Loevestein naar Heuff in Vuren.

De pont was er al voor de Tweede Wereldoorlog, want ze werd in 1940 ingezet bij het overzetveer Tuil-Zaltbommel nadat de brug bij Zaltbommel was vernield [3]. Waarschijnlijk werd de pont al in 1926 door de Steenfabriek in gebruik genomen, want: · In 1926 werd de eerste motorloc (met een benzinemotor) door de Opijnensche Steenfabriek aangeschaft [6]. Zie de tabel hieronder. Getuige een foto in [3] bleef de Eloc actief bij de fabriek, dus de nieuwe loc zal in de Hurwenensche Uiterwaard zijn gebruikt. · De Eloc reed nu op een spoorlijntje tussen de fabriek en een steiger in het haventje aan de noordelijke oever van de Waal. Voor een deel van dit nieuwe lijntje werd in 1926 een stukje dijkhelling van het polderdistrict Tielerwaard gehuurd [7]. De pont was in elk geval in 1963 nog in dienst [2].

Tabel

Locomotieven van de Opijnens(ch)e Steenfabriek (allen tweeassig)

Soort

Fabrikant

Fabrieks- nummer

Bouwjaar

Type

In dienst van-tot

Opmerkingen

elektrisch

?

?

1907 ?

?

1907 ? – 1954 ?

bovenleiding

benzine

O&K

2333

1926

H2

1926 - > 1952 *

spoorwijdte 700 mm

diesel

Diema

1683

1954

DS 28

1954 – ?

spoorwijdte 700 mm monument Bitumarin, Opijnen ** > 2006: Riekje van Waterhuizen

diesel

O&K

25375

1955

MV1a of MV0a

1955 - ?

spoorwijdte 700 mm

* Zie deze webpagina ** Zie de tekst De laatste fase Over het wel en wee van de NV Opijnensche Steenfabriek rond de Tweede Wereldoorlog lijkt weinig bekend te zijn [2][3]. In 1948 ging de NV failliet [2]. “H.M. den Ouden, fruitkweker, eertijds steenfabrikant, te Opijnen” werd op 20 januari 1949 ook persoonlijk failliet verklaard [8]. De fabriek werd gekocht door de directeur Jan Rink en heette daarna Opijnense Steenfabriek (zonder ch). Er werd weer geïnvesteerd, bijvoorbeeld in 1950 in een nieuw persgebouw:

↑ Zijgevel van het nieuwe persgebouw [9]↑ Als de tekenaar de kipkar op schaal getekend heeft, is de spoorwijdte circa 1400 mm.

en in nieuwe locs in 1954 en 1955 (zie de bovenstaande tabel). Waarschijnlijk was de zwaardere Diema uit 1954 [10] bedoeld als aflossing van de bejaarde E-loc bij de fabriek terwijl de O&K dieselloc uit 1955 [6] de O&K benzineloc in de Hurwenensche Uiterwaard verving. Beide locs moesten immers 7 geladen kipkarren trekken, de ene in de vlakke Hurwenensche Uiterwaard en de andere op het spoor van de steiger naar de fabriek. Dat laatste spoor vertoonde een helling; de fabriek lag immers op opgespoten land. Bitumarin In 1967 werd de Opijnense Steenfabriek stil gelegd [2]. Dat was nog voor de eerste saneringsronde in de baksteenindustrie. Een eenduidige reden is niet bekend. De Opijnense Steenfabriek had wel gemoderniseerd. Zo was het drogen in haaghutten vervangen door een tunneldrogerij [2]. Maar het bakken gebeurde nog steeds in de ringoven. Zoals voor vele steenfabrieken zal een moderne tunneloven een te grote investering zijn geweest en zal men zal de hogere productie niet kwijt hebben gekund, want er was overproductie in de Nederlandse baksteenindustrie. Overigens worden er uiteenlopende jaartallen voor de sluiting genoemd (opm. d). In 1968 begon Bitumarin met activiteiten in en bij de steenfabriek. Bitumarin is een afkorting van Maatschappij tot Ontwikkeling en Toepassing van Bitumineuze Constructies onder water. Kortom: Bitumarin bracht asfalt onder water aan. De speciale asfaltmatten werden in Opijnen vervaardigd. De oude steenfabriek werd ook als werf voor het aannemersmaterieel van Bitumarin gebruikt. Het terrein werd eerst voor 5 jaar gehuurd en later gekocht [2].

Monument bestaande uit Diema 1683 (zie bovenstaande tabel) en een kipkar met een beugel (voor duwtractie ?), bij Bitumarin d.d. 24-04-1999 → Er bestond geen relatie tussen de activiteiten van Bitumarin en die van de steenfabriek. De Diema is waarschijnlijk nooit door Bitumarin gebruikt. Mogelijk stond het monument er al toen Bitumarin in Opijnen begon. Het werd keurig onderhouden. Bitumarin werd in 2004 opgeheven (zie hier). Het monument belandde toen bij de inmiddels overleden Riekje van Waterhuizen. Haar collectie is “één geworden met de natuur”.

Opmerkingen

a)

Het was een familiezaak: Er waren 32 aandelen, elk van f 3000. Benjamin den Ouden, burgemeester der gemeente Est en Opijnen en directeur van de steenfabriek, bezat 14 aandelen. Zijn broer Petrus Hermanus den Ouden en zwager Johan Jacob Naeff (getrouwd met Anna Margaretha Johanna den Ouden) bezaten elk 6 aandelen. Drie nichten hadden er elk 2 [4]. Een deel van de aandelen werd in geld betaald, een ander deel in grondbezit en – voor wat betreft Benjamin den Ouden – in de vorm van de al aanwezige steenfabriek (die voor 8 aandelen werd gerekend) [4].

b)

Ook bij de steenfabriek De Lage Waard werd elektrische tractie gebruikt; zie de jongste van deze boeken. “Het betrof een locomotief van AEG met een vermogen van 34 PK, geschikt voor een spoorwijdte van 600 mm en een bovenleidingspanning van 220 Volt.” De loc was waarschijnlijk voor 1908 geleverd en is in 1964 gesloopt.

c)

De Opijnens(ch)e Steenfabriek is echter niet te vinden in de Encyclopedie van de stichting Grofkeramiek.

d)

[1]: De fabriek werd in 1961 stilgelegd Hengelsportvereniging De Put: De steenfabriek werd in 1972 opgeheven. Deze jaartallen zijn niet noodzakelijkerwijze met elkaar in strijd. Na het stilleggen van de baksteenproductie kan een minimale bezetting nog jaren bezig zijn geweest om de voorraden en machines te verkopen en om bedrijfsruimte te verkopen of te verhuren.

Met dank aan:

Gerard de Graaf, Kees Plug en Henk Sluijters.

Bronnen:

[1]

Ronald Stenvert, De biografie van de baksteen 1850 – 2000, Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, 2012.

[2]

Marcel Dings en Aart Bijl, Drie eeuwen baksteenfabricage in de West Betuwe, Gorinchem 2019.

[3]

C. Hopmans, Opijnen in oude ansichten deel 2, Europese Bibliotheek, 1993.

[4]

Nederlandsche Staatscourant d.d.25-08-1900.

[5]

J. M. van der Mey, Een en ander over het Scheepvaarthuis als proeve van monumentaal gebruik van baksteen en bouwbeeldhouwwerk, De ingenieur; jrg 30, 1915, no 24, 12-06-1915.

[6]

Orenstein & Koppel leverlijst van Jens Merte.

[7]

Tielsch Nieuwsblad d.d. 08-12-1926: “Ged. Staten verleenden hun goedkeuring aan het besluit van het Gecombineerd College van het polderdistrict Tielerwaard, strekkende om aan D.C. den Ouden, als Directeur der N.V. Opijnensche Steenfabriek alhier onderhands te verhuren een stukje dijkhelling aldaar langs den dijk, lang 26 m, voor den aanleg van een spoorbaan.”

[8]

Nederlandsche staatscourant d.d. 01-02-1949.

[9]

Regionaal Archief Rivierenland 2147: Archief van het gemeentebestuur van Est en Opijnen – bouwvergunningen 1940-1977.

[10]

Diema lijst van Toon Steenmeijer.

{

Andere tractie

Terug/verder naar:

Nieuw Home Inhoud