Welkom Inhoud Inleiding Andere tractie Spoorwijdte Producenten Import & handel Eigenaars Materieel Links Contact ► Nieuw ◄ ► Zoeken ◄

Stoomtractie smalspoor

Stoomtractie normaalspoor

Motortractie smalspoor

Motortractie normaalspoor

Boeken

Aanvullingen

Tijdschriften

Raadsels

Loctypes

aanvullingen, volgens de hoofdstukindeling van “Smalspoor in Bedrijf”

Hoofdstuk 21 Nutsbedrijven en openbare diensten: Bussum: Gemeentewerken Vroeger voerden de gemeentewerken (ook genoemd openbare werken) in diverse gemeentes projecten uit die men tegenwoordig aan een aannemer overlaat. Daarvoor beschikte men over het nodige materieel, waaronder vaak smalspoor.

Het bedrijf Gemeentewerken Bussum legde zelf wegen in Bussum aan en asfalteerde ook bestaande wegen. Daarvoor en voor de bouw van nieuwe wijken was veel zand nodig. In de jaren dertig van de twintigste eeuw had men naast de vaste krachten soms 200 werklozen aan het werk. Het zand werd gehaald uit de Enk (ook wel Engh genoemd). Daar werd vervolgens vuil gestort. Dit gebied heet tegenwoordig de “Groene Long”. Het is een langgerekte parkachtige strook tussen de wijken de Westereng en de Oostereng in Bussum-Zuid. Het Stads- en streekarchief voor Naarden, Bussum, Muiden en Huizen te Naarden bewaart een aantal interessante foto’s. Via de website van dit archief is achtergrond-informatie in de Bussumsche Courant zelfs on line te vinden. De eerste locomotief Aan de opmerkelijke locomotief op deze foto [1] is duidelijk geen gerenommeerde fabrikant te pas gekomen ↓

De aandrijfgroep (met motorkap) van een auto is door een doe-het-zelver op het frame van een kipwagen gemonteerd. Het remmen gebeurde kennelijk via een remtrommel op de cardanas -zoals indertijd bij auto’s niet ongebruikelijk was [2]- want er zijn geen remblokken bij de wielen te zien. Omdat het carter van de motor naar onderen uitsteekt [2], zit de ketting tussen de aangedreven achteras en de vooras aan de zijkant. Het bijschrift bij deze foto luidt: “motorlocomotief met kiepwagen (1928) d.d. september 1930”. Met de hand is er nog bijgeschreven: “materiaal voor zandvervoer wegenaanleg”. Op de website [1] staat nog “Aangeschaft ten behoeve van de aanleg van de Frederik van Eedenweg”. Die ligt een paar honderd meter noordelijk van de Groene Long.

Merkwaardig is dat er geen bedieningsorganen en zitplaats voor de machinist te zien zijn. Mogelijk zijn die verwijderd ter bescherming van de buiten staande loc tegen de jeugd. Het kan ook zijn dat de doosvormige constructie achter de motorkap een afneembaar deksel heeft, waar een en ander onder zit. Bij nadere beschouwing blijkt de loc nogal amateuristisch in elkaar te zijn gezet:

- - - -

De constructie is niet geklonken (in 1928 was lassen nog niet gebruikelijk) maar in elkaar geschroefd. De bouten en moeren zijn niet geborgd en kunnen dus lostrillen. De wielen hebben een grotere diameter dan die van de oorspronkelijke kipkar, waarschijnlijk om de loc een redelijke snelheid te geven. Om makkelijk te kunnen koppelen, wilde men kennelijk dat het frame van de loc niet veel hoger kwam dan het frame van de kipwagen. Het frame van de loc had dan tussen de wielen moeten liggen (een zogenaamd binnenliggend frame) of er buiten (buitenliggend frame). In plaats daarvan heeft het frame een zodanige breedte dat het de wielflenzen zou raken. Men heeft daarom de U-balk van het frame ter plekke van de wielen ingeknipt en het tussen liggende stukje gebogen, zodat er als het ware een spatbordje is gevormd. Dit betekent een grote verzwakking van het frame. De ophanging van de vooras lijkt “slap”: bij het rijden door krappe bogen werkt er een zijdelingse kracht op de wielassen; het gevaar lijkt groot dat de vooras onder invloed van die kracht zijdelings verschuift. De wielassen zijn niet geveerd. Dat betekent niet alleen weinig comfort voor de machinist, maar ook grotere schokbelastingen voor de constructie en grotere kans op ontsporing.

← De wonderlijke creatie blijkt wel degelijk gebruikt te zijn. Een deel van de bovengenoemde kist is verwijderd. De ketting hangt bijna in het zand. Het gaat hier om een fragment uit een aanzienlijk grotere foto. Daarop zijn in totaal acht kipkarren te zien. Op de desbetreffende beeldbank wordt gesproken over dijkaanleg, tussen 1925 en 1935. De locatie wordt niet genoemd. Een kerk op het hier niet getoonde deel van de foto lijkt echter verdacht veel op de in 1930 voltooide kerk van de Apostolische Gemeente Bussum, die aan de al genoemde Frederik van Eedenweg ligt. De foto is dus in of voor 1930 genomen. Van de aanleg van een dijk midden in Bussum is natuurlijk geen sprake. Het betreft de Anthoni van Leeuwenhoeklaan of de Boerhaavelaan. Het hele gebied is oghoogd met zand uit de zanderij voordat het bebouwd werd. (met dank aan Kees Plug voor de fototip en Max Popma voor de uitleg).

De volgende locs Uit onderstaande foto’s blijkt dat gemeentewerken vervolgens toch maar professionele hulp inriep:

↑ Op bovenstaande foto [1] d.d. 27 oktober 1931 ligt de locatie goed vast dankzij de molen de Wandelaar, die inmiddels allang voor de stadsuitbreiding van Bussum bezweken is. De zanderij in de Enk is met een hekwerk afgesloten. Daartegen staan de fietsen van de arbeiders (in het midden van de foto). Ze scheppen een trein van acht kipkarren vol, met twee man per kipkar. Ervoor staat een motorloc, met op de motorkap het ruitvormige logo van de fabrikant O&K (Orenstein & Koppel). De achterkant van de loc is een gereedschaps- en ballastkist. Er staat een nummer op, dat bij hoge vergroting van de originele foto goed te lezen is: 4561. Dat is het O&K fabrieksnummer. Met dit nummer is in de O&K leverlijsten het volgende terug te vinden: - De spoorwijdte was 700 mm. Dat zal dan ook voor de zelfbouw loc uit 1928 zo geweest zijn. - Het type was O&K Montania RL1a (dat het een RL1 dieselloc betreft is ook in de foto te zien; het verschil tussen een RL1a en RL1c niet). - De loc is op 19 september 1931 (dus ruim een maand voor het maken van de foto) door O&K in Nordhausen aan de O&K vestiging in Amsterdam geleverd. Het betrof dus een nieuwe loc.

↑ Ook deze foto [1] is op 27 oktober 1931 genomen en er zijn dezelfde arbeiders te zien. De fotograaf heeft zich wat meer naar rechts gedraaid, waardoor de (nog deels in aanbouw zijnde) huizen van de Talmalaan op de achtergrond zichtbaar zijn. Het grootste verschil is dat er nu een tweede loc in beeld is gekomen. Omdat die lichter van kleur is en omdat een deel van de motorkap achter een heer verborgen blijft, blijkt dat niet direct, maar nadere beschouwing leert dat die tweede loc van hetzelfde O&K type is. Er is geen andere foto waar deze tweede O&K RL1a op staat en derhalve is onbekend of hier het fabrieksnummer ook achterop stond en zo ja, hoe dit dan luidde.

↑ 19 september 1931 [3] 31 augustus 1933 [3] →

Volgens een artikel in de Bussumsche Courant waren er op 31 augustus 1933 (en ook op 3 september 1936 ) twee motorlorries. Dat moeten dan de licht en donker geschilderde O&K’s van de twee bovenstaande foto’s zijn. Op 19 september 1931 (toevallig precies de datum waarop in elk geval de donkere O&K in Amsterdam – dus nog niet in Bussum – werd afgeleverd), was er nog maar één motorlorrie. Men kan zich afvragen of dat de licht gekleurde O&K dan wel de zelfbouw loc was. Dat is niet met zekerheid te zeggen. Opvallend is dat in het linker bericht over kipwagen (en niet kipwagens) gesproken wordt. Dat kan een zetfout wezen, maar niet ondenkbaar is dat gemeentewerken op dat moment werkelijk over maar één kipwagen beschikte. Tenslotte staat op de bovenste foto (met de zelfbouw loc) ook maar één kipwagen. Verder is het goed denkbaar dat de beide O&K’s tegelijk zijn afgeleverd. De al genoemde donkere O&K met fabrieksnummer 4561 werd namelijk op 19 september 1931 bij O&K in Amsterdam afgeleverd in een serie van vijf stuks (fabrieksnummers 4557 t/m 61). Dat men de ene O&K een andere kleur heeft gegeven, kan met herkenbaarheid te maken hebben. Bijvoorbeeld voor onderhoud is het handig als men twee identieke locs makkelijk uit elkaar kan houden.

← Deze staatsiefoto [1] van de donkere O&K is gemaakt in december 1932. In het bijschrift staat Montania locomotief (1932), maar dat klopt niet helemaal: hierboven bleek dat de locomotief in 1931 is geleverd. Overigens is er ook een (helaas onscherpe) foto uit 1935 van drie kipwagens met een paard plus begeleider in de zanderij. Over paardentractie is niets in de Bussumsche Courant gevonden, maar het betrof mogelijk een onderaannemer of een door gemeentewerken gehuurd paard.

Het einde

Op 13 januari 1939 werd de voorgenomen verkoop van een deel van het smalspoormateriaal gemeld [3]. De gemeenteraad gaat er op 19 januari mee akkoord. Let ook eens op het kneuterige einde van het raadsverslag [3]. ↓ → In grote lijnen is de zaak duidelijk: het werk was gedaan, belangrijk nieuw werk werd niet op korte termijn verwacht en daarom werd een groot deel van het materieel verkocht. De O&K locs worden echter niet genoemd in de hierbij weergegeven krantenartikelen. Het lijkt onwaarschijnlijk dat men nog steeds 2 locs nodig had voor de overblijvende 386 meter smalspoor en 14 kipkarren. Misschien had men al eerder een loc kunnen verkopen.

← De Gooi- en Eemlander d.d. 21-03-1940 met het plaatselijke nieuws van Bussum Eén loc werd dus pas in 1940 aan O&K terug verkocht. Onduidelijk is of de andere O&K loc in Bussum is gebleven of dat die al eerder verkocht was. Op een lijst van O&K in Amsterdam uit 1951 staan nog vele klanten met vooroorlogse RL1a locs. Bussum wordt niet genoemd en het in Bussum ingezette fabrieksnummer 4561 is ook niet bij een andere O&K klant te vinden. Het exacte einde van de twee locs blijft dus onbekend.

Meer smalspoor in Bussum

-

Anders dan de meeste beeldbanken die niet door spoorhobbyisten zijn gemaakt, geeft de website Beeld van Bussum de mogelijkheid om op smalspoor te zoeken, omdat dit woord in de beschrijvingen voor komt. Na het klikken op “vrije tekst” en het vervolgens invullen van “smalspoor” verschijnen acht foto’s. De hierboven besproken locs van Gemeentewerken zijn daar niet bij. Interessant zijn foto’s van een straatspoor van een steiger naar een houthandel en een foto van een stoomlocomotief waarmee in 1921 gepoogd is de 10 ton zware zwerfkei op een wagon van de Aartjesberg (ook gespeld als Aardjesberg) op de Bussummer Heide naar Hilversum te trekken over een speciaal aangelegd smalspoorlijntje. Omdat dit niet lukte werd uiteindelijk een tractor op rupsbanden van Hofstede Oud-Bussum gebruikt. Zie hier voor meer bijzonderheden en foto’s van deze tweede poging. De stoomlocomotief op de foto is een O&K en draagt het nummer 19. In dit boek kan geen bijpassend O&K fabrieksnummer gevonden worden. Merkwaardig is wel dat achter de loc een beladen kipkar te zien is. Wat betreft de houthandel: Max Poma berichtte dat het ging om een straatspoor van een steiger in de Bussumervaart naar de Huizer houthandel. Het vertakte zich op het terrein van de houthandel via kleine draaischijfjes. Het spoor heeft er nog minstens tot eind jaren ’60 gelegen, maar werd toen niet meer gebruikt. Er gingen toen ook geen schepen meer door de Bussumervaart (die er overigens anno 2013 nog wel is, de houthandel is verdwenen).

-

De Hofstede Oud-Bussem ligt in de gemeente Naarden, maar wordt hier genoemd in verband met de verwarrende naam en vanwege het feit dat de Hofstede grootschalig zandtransport naar Bussum heeft uitgevoerd. Er was een spoorbedrijf met paardentractie voor mestvervoer en Amerikaanse petroleumlocs uit de Eerste Wereldoorlog voor de zanderij.

Samenvatting

Gemeentewerken Bussum exploiteerde tussen 1931 en 1938 een smalspoorbedrijf met 44 kipkarren, 2386 meter smalspoor, minstens 4 wissels en 2 Orenstein diesellocs van het type RL1a met als taak het vervoer van de zanderij in de Enk naar de in de omgeving daarvan in aanbouw zijnde wijken en wegen. Als voorloper werd in 1928 een merkwaardige locomotief gebouwd.

Met dank aan:

mevrouw J. Moonen van het Streekarchief in Naarden, Max Popma en aan de medehobbyisten Kees Plug, en Toon Steenmeijer.

Bronnen

[1] [2] [3]

Foto’s van de gemeentewerken Bussum. in het Stads- en streekarchief voor Naarden, Bussum, Muiden en Huizen te Naarden Opmerkingen van Toon Steenmeijer. De Bussumsche Courant in het Stads- en streekarchief voor Naarden, Bussum, Muiden en Huizen te Naarden.

{

Aanvullingen op het boek “Smalspoor in bedrijf”

Terug/verder naar:

Nieuw Home Inhoud