Welkom Inhoud Inleiding Andere tractie Spoorwijdte Producenten Import & handel Eigenaars Materieel Links Contact ► Nieuw ◄	Stoomtractie smalspoor				Stoomtractie normaalspoor		Motortractie smalspoor		Motortractie normaalspoor
	Hanomag W.D. Z25 rupstrekkers bij NS
	Hanomag in Hannover (D) was een groot machinebouw-concern, vergelijkbaar met Werkspoor in Nederland. Het leverde een breed scala van producten. In Nederland zijn de locomotieven waarschijnlijk het beste bekend, maar Hanomag maakte bijvoorbeeld ook stoomwalsen, automobielen en scheepsmotoren [1]. Vanaf 1912 produceerde Hanomag motorploegen [1]. Tractoren waaraan diverse gereedschappen (als een ploeg, een eg, enzovoorts) gehangen konden worden, bestonden toen namelijk nog niet. Voorlopers van de firma Caterpillar maakten al voor de Eerste Wereldoorlog rupsbanden. In die Eerste Wereldoorlog introduceerden de Engelsen de tank op rupsbanden. Aan Duitse zijde zijn tijdens WOI wel tanks ingezet, maar later en in veel kleinere getale dan aan Britse en later ook Franse zijde. De Duitse tanks waren enorme gevaartes met een bemanning van meer dan 20 koppen. De twintig exemplaren bleven deels op het slagveld achter. De rest moest met het andere oorlogstuig aan de geallieerden worden afgegeven en werd vernietigd. Afgezien van die 20 tanks waren er ook nog 80 niet gepantserde en niet bewapende onderstellen gebouwd. Die zijn voor de bevoorrading op het slagveld en als artillerie-trekker gebruikt [2]. In elk geval werd er ook aan Duitse zijde ervaring met rupsbanden opgedaan en in 1919 bracht Hanomag als eerste Europese fabrikant een rupstrekker op de markt, de W.D. Z20. Dat was ruim voordat Hanomag in 1925 tractoren met banden ging produceren. W.D. staat voor de ontwerpers Wendeler en Dohrn. De W.D. Z20 had een viercilinder benzinemotor, drie versnellingen vooruit van 2, 4 en 6 km/uur en één versnelling achteruit. Lengte, breedte en hoogte waren respectievelijk 3200, 1400 en 1600 mm en de rupsbanden waren 30 cm breed. In 1921 werd het motorvermogen van het 20 pk type (Z20) opgevoerd tot 25 pk (Z25) en verscheen er ook een 50 pk type. De W.D. Z25 werd tot 1931 geproduceerd. De Hanomag rupstrekkers werden toegepast in de landbouw, in de bosbouw, bij transport op bedrijfsterreinen en bij het rangeren [3].
	↕ Foto’s uit Hanomag Nachrichten, verzameling Stefan Lauscher ↕ De voorpagina rechtsboven is van een exemplaar uit de verzameling van Geert de Weger.							Volgens het maandblad Hanomag Nachrichten van maart 1923 ↓ zijn er twee W.D. Z25 rupstrekkers geleverd aan de Nederlandsche Spoorwegen te Utrecht, speciaal in verband met het bedienen van draaischijven. Rupstrekkers zijn daar namelijk bijzonder voor geschikt. Ze worden immers gestuurd door één rups af te remmen. De rupstrekker werd met een rups op de draaischijf gereden (die dus wel een dek moest hebben). Die rups werd stil gezet. De andere rups bleef buiten de draaischijf, zoals op de foto is te zien. Wanneer men die rups liet lopen ging de draaischijf draaien. Achter de bestuurder bevindt zich de benzinetank. Op de radiator de letters W.D. Desgewenst kon een aftakas worden geleverd.
								De Hanomag W.D. Z25 was te smal om met beide rupsen op de spoorstaven te rijden en te breed om er tussen te blijven. Dus reed het voertuig met één rups tussen de rails en de andere rups ernaast. Een tafereel als op de foto moet tussen circa 1922 en 1925 te zien zijn geweest in de Stationsstraat in Wormerveer. Het betrof een raccordement tussen het station en een spoorkade langs de Zaan, met twee draaischijven. Er bestaat gelukkig een foto van de rupstrekker in Wormerveer: zie de foto hieronder.
								← Het bijschrift bij deze foto in het tijdschrift Noord-Holland in Beeld van zaterdag 11 april 1925 luidt: De tank die gedurende jaren de wagons van het emplacement naar de Zaan heeft getrokken en nu voor allerlei karweitjes wordt gebruikt. De rupstrekker werd in de volksmond “tank ” genoemd, maar zolas hierboven bleek was daarvan geen sprake. De rupstrekker werd ten tijde van de foto al niet meer als tractiemiddel gebruikt. In 1925 werd het sporenplan namelijk grondig gewijzigd waardoor de draaischijven en dus de rupstrekker konden vervallen. Op één en ander wordt uitgebreider ingegaan in een artikel in Railmagazine 279 (november 2010).
	Een “tank” in Castricum Gerrit van Straaten berichtte dat ook in zijn familie verteld werd over het rangeren met een “tank”, maar dan bij het Provinciaal Ziekenhuis Duin en Bosch in Castricum/Bakkum. Zijn grootvader was daar verpleger. De tank was nogal eens stuk en dan duwden patiënten de kolenwagens naar het ketelhuis. Werken in de buitenlucht werd indertijd als heilzaam voor psychiatrische patiënten beschouwd. Nog voordat de bouw van het Provinciaal Ziekenhuis begon, werd in 1904 een raccordement van ruim 1 kilometer lengte aangelegd. In 1909 werd het ziekenhuis volledig in gebruik genomen. Vanwege de afgelegen ligging werd in 1914 een tramdienst ingesteld, waartoe het ziekenhuis twee paardentramrijtuigen uit Amsterdam had gekocht en waartoe het raccordement aan beide zijden met 500 meter was verlengd. In 1920 werd één der paardentramrijtuigen omgebouwd tot elektrische motorwagen. In 1938 moest vanwege een motorstoring een als tijdelijk bedoelde busdienst worden ingesteld. Dat beviel zo goed, dat de tramdienst – ondanks het herstel van de motorwagen – niet meer terug kwam. Het raccordement werd weer in de oude vorm terug gebracht en was in 1961 nog aanwezig [4]. Het goederenvervoer vond eerst met paardentractie plaats, later dus met de “tank”. Dat was in elk geval in 1939 het geval, want Op de Rails van september 1939 meldt: “Het spoor blijft echter in dienst voor het doorgaand vervoer van kolenwagens der N.S. Deze worden getrokken door een tractor op rupsbanden van een particulier te Bakkum. Deze tractor kan over het zand- en gruispad langs de trambaan juist rijden en kan dan met een lange ketting twee kolenwagens vervoeren. Dit zal zoo blijven.” Uit diverse advertenties in regionale kranten –– blijkt dat er in die tijd nogal wat rupstractoren verhuurd werden.
	Wieringer courant van 23 augustus 1938 [5] → De notulen van 13 juni 1927 van de Commissie van Bestuur van Duin & Bosch melden: “De Directeur deelt mede dat de vrachtrijder Joh. Borst met zijn tractor de wagons steenkolen, aardappelen en andere materialen, voor Duin & Bosch bestemd, naar de losplaatsen sleept. Bedoelde tractor wordt door hem alleen voor Duin & Bosch gebruikt. Teneinde niet onder de zeer hoge wegenbelasting (f 350) te vallen die toch door het Ziekenhuis zou moeten worden betaald, verzoekt hij een gelegenheid tot plaatsing van den tractor op het Ziekenhuis terrein. Aangezien in de bestaande gebouwen daarvoor geen gelegenheid is, wordt voorgesteld een geschikte bergplaats te bouwen tegen de Noordzijde der Centrale. Totaal begrote kosten f 293,60. Na een korte discussie keurt de Commissie dit voorstel goed” [6].
	De in 1927 bij Duin en Bosch opgedoken tractor zou de in 1925 uit Wormerveer verdwenen NS rupstractor kunnen zijn, maar daar valt weinig over te zeggen. Het tijdschrift Op de Rails van september 1939 berichtte naar aanleiding van de opheffing van de tram [4]: “Het spoor blijft echter in dienst voor het doorgaand vervoer van kolenwagens der N.S. Deze worden getrokken door een tractor op rupsbanden van een particulier te Bakkum. Deze tractor kan over het zand- en gruispad langs de trambaan juist rijden en kan dan met een lange ketting twee kolenwagens vervoeren. Dit zal zoo blijven.” Het is onbekend tot wanneer er bij Duin & Bosch een tractor op rupsbanden gebruikt werd. Het raccordement was in elke geval nog tot in 1961 aanwezig.
	Overblijvende vragen
	●	Waar zette NS de tweede rupstrekker in ?
	●	Tot wanneer en hoe is het gebruik van de rupstractor bij het Provinciaal Ziekenhuis Duin en Bosch in Castricum doorgegaan ?
	●	Was de rupstrekker bij het Provinciaal Ziekenhuis Duin en Bosch in Castricum oorspronkelijk één van de twee NS rupstrekkers ?
	●	Zijn er nog op andere raccordementen rupstractoren gebruikt ?
	Graag antwoord op Contact
	Bronnen		[1]	http://www.hanomag-museum.de
			[2]	http://de.wikipedia.org/wiki/A7V
			[3]	Het maandblad Hanomag Nachrichten en de bijlage "Volkswirtschaftliche Fragen & Anderes".
			[4]	R.G Klomp, “Het trambedrijf van Duin en Bosch”, Op de Rails 1961-3, p. 29.
			[5]	Krantencollectie van het Regionaal Archief Alkmaar.
			[6]	Noord Hollands Archief, plaatsingsnummer 181 (Toezichthoudende colleges over de Provinciale Ziekenhuizen in Noord-Holland), inventarisnummers 502-528 (Notulen van de Commissie van Bestuur).
	Met dank aan:		Gerard de Graaf, René Jongerius, Jur Kingma, Stefan Lauscher, Erikjan Sachse, Gerrit van Straaten en Geert de Weger.
			{	de pagina Andere tractie
	Terug/verder naar
				Nieuw Home Inhoud