►
Nieuw ◄ ► Zoeken ◄ |
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
|
|
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Orenstein & Koppel vuurloze stoomloc
type Zarciremos geplaatst: 09-11-2017; aangevuld op 15-11-2017. |
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
De loc op onderstaande foto vertoont twee bijzonderheden: |
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
a) |
Het is een vuurloze stoomlocomotief. Op een andere webpagina wordt ingegaan op de werking en de geschiedenis van vuurloze locomotieven |
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
b) |
De loc kan aan beide zijden vanaf treeplank bediend worden Dat is heel bijzonder voor een stoomlocomotief. Wat dat betreft lijkt dit type een voorloper van de latere NS sik. |
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Foto uit O&K catalogus uit ~ 1911 [1b]. De foto staat ook in [2]
uit 1914 → Op het stoomvat zijn van rechts naar links gemonteerd: · manometer, · (slechts één) veiligheid, · bel en · regulateur, met aan beide zijden een hendel. Een stoomdom ontbreekt. Aan de onderkant van het stoomvat zijn het ganghendel en de handrem aan beide zijden van een hendel voorzien. Op een front van het stoomvat is een peilglas aangebracht, De waterstand kan niet tijdens het rijden worden afgelezen. Dat is geen bezwaar, want het peilglas is bedoeld om tijdens het vullen te controleren of de juiste waterstand is bereikt. Anders dan bij latere uitvoeringen is er nog geen leiding voor de afgewerkte stoom en in de stoomtoevoerleiding zit nog geen expansiebocht. |
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
De vuurloze O&K uit 1913 van de Gistfabriek in Delft. Foto
Gistfabriek → De loc is op deze foto ten opzichte van de loc op de foto erboven 180 graden gedraaid. In het zichtbare front van het stoomvat zit het mangat. Het donkere rechthoekige vlak onder de handrails is de fabrieksplaat. Vergeleken met de vorige foto heeft de loc nu geïsoleerde stoomleidingen, een expansiebocht en een kort afvoerpijpje voor de afgewerkte stoom. Ook de loc van de Drinkwaterleiding in Rotterdam uit 1911 (foto in dit boek) had deze details al. De locs in Delft en Rotterdam hadden al een maximale stoomdruk van 12 atmosfeer terwijl [2] en [3] het voor het type Zarciremos over 10 atmosfeer hebben. |
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Een maatschets is niet bekend, maar er bestaat wel een foto van de onderkant. De tabel hieronder gaat over de vuurloze locs van Orenstein & Koppel voor smalspoor. Er zijn maar twee standaardtypes, beiden met een spoorwijdte van 600 mm. Het ene type heeft een machinistenhuis en is met circa 10 ton vrij zwaar: Het dienstgewicht van gewone O&K stoomlocs voor 600 mm varieerde van 4,1 ton voor het 10 pk en 8,7 ton voor het 50 pk type. Dit type bestond al in 1902 en werd in 1911 vrijwel ongewijzigd, maar onder een andere naam aangeboden. Het andere type had geen machinistenhuis en woog maar de helft. De cilinders waren kleiner en de trekkracht dus lager. Dit type bestond al in of voor 1911 en had toen Zurciria als telegramnaam.
Het type zonder machinistenhuis bestond in 1902 nog niet, maar wel in 1911. Uit details in bovenstaande foto’s bleek al dat er verschillende uitvoeringen waren. In de bovenstaande tabel zijn nog meer verschillen te zien: volgens de O&K catalogus uit circa 1911 – waarvan een foto en gegevens zijn overgenomen in een boek [2] uit 1914 – was de maximale stoomdruk 10 atmosfeer, maar de loc van de Gistfabriek in Delft uit 1913 had een maximale stoomdruk van 12 atmosfeer. Dat gold trouwens ook al voor de identieke loc van de Rotterdamse Waterleiding uit 1911 (zie de tabel hieronder). Ook is er een verschil in cilinderdiameter. De trekkracht van het exemplaar van de Gistfabriek in Delft zal dan ook (vanwege de hogere druk en de grotere cilinderdiameter) ook groter zijn geweest. |
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Exemplaren in Nederland
Zie de onderstaande tabel: |
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Fabrikant |
Fabr. nr./ bouwjaar |
Spoorw. in mm |
Gebruiker, locatie, nummer |
van - tot |
Cilinderdiam. x slag in mm |
Wieldiam. in mm |
Max. druk (atm) |
|
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
O&K |
5120/1911 |
600 |
Drinkwaterleiding, R’dam, vvb 19 |
1911–1940 |
|
|
12 |
|
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
O&K |
6500/1913 |
600 |
Corn. Gips, Dordrecht |
|
|
|
|
|
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
O&K |
6550/1913 |
600 |
Gips Houtbereiding,
Dordrecht, vvb 1 |
1913– ? |
|
|
12 |
|
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
O&K |
6900/1913 |
600 |
Gistfabriek, Delft, vvb 3 |
1914–1970 |
200 x 200 |
400 |
12 |
|
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Rijssens Leemspoor, Maaike (verbouwd) |
1995–nu |
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Van de hierboven genoemde vier locs is alleen van O&K 5120 van de Drinkwaterleiding in Rotterdam en van O&K 6900 van de Gistfabriek in Delft op basis van foto’s met zekerheid bekend dat ze van het type Zarciremos waren. De fabriekslijst van Orenstein & Koppel vermeldt niet het type, maar wel het vermogen in pk. Het Stoomwezen vermeldt het VO (verwarmd oppervlak). Met deze gegevens kan voor een gewone stoomlocomotief doorgaans het type herleid worden. Bij vuurloze stoomlocs is er echter geen VO en het vermogen is doorgaans niet opgegeven. Dat is op zich begrijpelijk omdat het vermogen bij bedrijf daalt. Maar zo wordt het moeilijk te bepalen van welk type een vuurloze stoomloc was. Maar – zoals al vermeld – O&K had slechts twee standaard types voor 600 mm: het hier besproken type zonder machinistenhuis Zarciremos en type Zurciria met machinistenhuis. Dat laatste type was twee maal zwaarder en het lijkt daarom waarschijnlijk dat ook de twee vuurloze locs van Cornelis Gips in Dordrecht van het lichte type zonder machinistenhuis zijn geweest. |
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Gips in Dordrecht Cornelis Gips bedreef zowel houthandel als “houtbereiding” (behandelen tegen bederf met zinkchloride, kyaniseren of creosoteren). Zijn bedrijven lagen ter weerszijden van het Mallegat, dat wil zeggen aan de oostkant aan de Gravendeelsedijk en aan de westkant op het driehoekige eilandje De Krabbe. Er werd “vreemd” kapitaal aangetrokken door de oprichting in 1910 van de N.V. Gips’ Houtbereiding en in 1914 van de N.V. Gips’ Houthandel. Gips leverde aanvankelijk veel dwarsliggers aan de spoorwegen. Maar in de jaren 1912-1916 bouwde SS een eigen installatie, ook aan de Gravendeelsedijk in Dordrecht, maar met 1000 mm spoorbreedte. Ook de HSM kreeg haar eigen installatie en wel in 1910 in Crailoo. Ook daarna leverde Gips nog dwarsliggers (aan tramwegen) en verder palen voor waterweringen, telegraaf- en telefoonpalen, etc. Toen er meer soortgelijke bedrijven in Nederland waren ontstaan, richtte Gips zich met succes sterk op de export. Gips kreeg in 1913 vergunning van de gemeente voor de inrichting van een creosoteerinrichting op De Krabbe, ook Duivelseiland genoemd. De aanschaf van de O&K’s zal daarmee te maken hebben gehad. Foto uit circa 1941 in [4] → Een wagen met palen staat op het punt een impregneerketel binnen
gereden te worden. Een tweede wagen staat al in de ketel. In elk geval blijkt
uit de foto dat Gips smalspoor bij het impregneren gebruikte en dat dit heel
goed een spoorwijdte van 600 mm gehad kan hebben. Dat wil niet zeggen dat de
wagens met een vuurloze loc de ketels in- en uitgereden zijn. Dat kan ook met
een lier zijn gebeurd. Wel zullen de twee vuurloze locs op de opslagterreinen
(van onbehandeld en behandeld hout) zijn gebruikt. Het brandgevaar zal een
punt er overweging zijn geweest, gezien een grote brand in 1909. |
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Gips’ Houtbereiding in Dordrecht bestond – volgens het telefoonboek - nog tot in 1948. Het einde van de vuurloze locs is niet in de archieven van het Stoomwezen gevonden In de jaren 1950 vestigde het constructiebedrijf Penn & Bauduin zich op het
terrein van Gips. |
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
De Gist- en
Spiritusfabriek in Delft Hier zijn zelfs drie vuurloze locs geweest: een O&K en twee Henschels. Gelukkig zijn er twee artikelen die dit boeiende spoorbedrijf beschrijven: · D.J.J. van Beek, Fabrieksspoor van de Gist- en Spiritusfabriek in Delft, Miniatuurbanen, november Jaargang 9 – 1966. Zie hier. · Martin van Oostrom, De "Oriënt Expres" in Delft, geschiedenis van de vuurloze stoomlocomotieven bij de Gistfabriek, Stoomkroniek 1984, Deel 1 en Deel 2. |
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Opmerkingen: |
a) |
De vuurloze O&K van de Gist- en Spiritusfabriek is
verbouwd tot een gewone stoomlocomotief met vuurhaard, geheten Maaike en die ombouw onderging ook Henschel 13067 (1914)
van dezelfde Gistfabriek. Maar het omgekeerde kwam ook voor: in Duitsland
zijn gewone stoomlocs verbouwd tot vuurloze loc [3]. |
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
b) |
Gips’ Houtbereiding en de andere Gips bedrijven hielden vanaf circa 1930 kantoor in Den Haag (Oranjestraat 9) in plaats van in Dordrecht. |
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
c) |
Maaike van het Rijssens Leemspoor is na een uitvoerige revisie sinds de herfst 2017 weer in dienst. |
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Met dank aan: |
Oscar
van Dommelen en Martin van Oostrom. |
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Bronnen: |
[1] |
Catalogi van
Orenstein & Koppel: |
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[1a] |
Lokomotiv-Catalog
No. 552, Aktien Gesellschaft für Feld-und Kleinbahnen-Bedarf vormals
Orenstein & Koppel, Abteilung Lokomotivbau, Lokomotivfabrik Drewitz, circa 1902 (heruitgave van Verlag
Railroadiana, 1998). |
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[1b] |
Spezial-Catalog für Lokomotiven, No. 800, Orenstein & Koppel-Arthur Koppel, Abteilung Lokomotivbau, circa 1911 (heruitgave van EMH Bude, 2006). |
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[1c] |
General
catalogue No. 850, Orenstein and Koppel-Arthur Koppel Ltd. (amalgated), circa 1913 (heruitgave EMH Bude,
2009). |
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[2] |
E. Dietrich und Adolf Bielschowsky; “Oberbau und
Betriebsmittel der Schmalspurbahnen im Dienste von Industrie und Bauwesen,
Land- und Forstwirtschaft”; heruitgave door E. Braun te Neustadt (D),
voorjaar 1984 (het origineel is in 1914 verschenen). |
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[3] |
Karl Pokschewinski, Feuerlose Lokomotiven, Lok Rundschau 2000. |
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[4] |
T. Lekkerkerker, Hout en
schepen : uit de geschiedenis van de houtbewerkingsbedrijven
Gips, Sijthof,Leiden,1941. |
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
|
|
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
{ |
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Terug/verder naar: |
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||