|
►
Nieuw ◄ ► Zoeken ◄ |
||||||||||||||
|
|
||||||||||||||
|
Smal- en breedspoor van Jachtwerf
‘Pampus’ (Amsterdam) Tekst en foto’s: Martin van Oostrom geplaatst: 28-10-2010; aangevuld 10-06-2021 |
||||||||||||||
|
|
||||||||||||||
|
Inleiding Aan het begin en eind van elk vaarseizoen maakte Jachtwerf Pampus in Amsterdam druk gebruik van opmerkelijk smal- en breedspoor. Er waren twee draaischijven en twee spoorbreedtes. De schepen werden vervoerd met vier wagens van drie verschillende types.
Amsterdam, 31-08-2010, foto Martin van Oostrom
IMG_0332 → |
|
|||||||||||||
|
Ligging Aan de Oostzijde van de Nieuwe Diep tussen de Zeeburgerbrug en de Nesciobrug (voor voetgangers en fietsers) liggen onder andere de jachthavens ’t Einde en De Kampioen en jachtwerven De Vioolsleutel en Pampus aan de Buitenkerkerweg. Het gebied is een landtong tussen de Diemerzeedijk, Nieuwe Diep en het Amsterdam-Rijnkanaal. De Buitenkerkerweg is een doodlopende zijweg van de Diemerzeedijk naar het Amsterdam-Rijnkanaal, eindigend bij deze werven. |
||||||||||||||
|
N |
||||||||||||||
|
De noordelijke oprit van de Nesciobrug (voor voetgangers en fietsers) loopt sinds 2006 ten zuiden van de jachtwerf dwars over de beide stallingterreinen, zodat er altijd een goed zicht op het terrein en de sporen is. |
||||||||||||||
|
Jachtwerf Pampus doet aan scheepsrenovatie en –herstel en biedt zomer- en winterstalling. Om de schepen op het droge te krijgen beschikte de jachtwerf over twee scheepshellingen met spoor. De reden hiervoor was dat de ondergrond te zacht en te drassig was om een geasfalteerde helling aan te leggen, en het spoor al jarenlang goed op de plek blijft liggen. Zolang als dit zo goed bleef liggen, zolang zou er niets worden opgebroken. De grootste bedrijvigheid met het spoor was in het voor- en najaar als de schepen uit en in de berging gaan. |
|
|||||||||||||
|
|
Spoorwijdte De spoorwijdtes heb ik steekproefsgewijs opgemeten en zoals bij dit soort bedrijfssporen gebruikelijk varieert de spoorwijdte enigszins. Het 700 mm spoor haalt slechts op een enkel punt de 700 mm, en varieert vooral tussen 670 en 690 mm. De modale spoorwijdte is 690 mm. Het breedspoor heeft een spoorwijdte 1.600 mm. |
|||||||||||||
|
Oostelijke helling |
||||||||||||||
|
|
Op de oostelijke scheepshelling leken ogenschijnlijk twee parallelle smalsporen van 400 mm met een tussenruimte van 700 mm te liggen. Maar schijn bedriegt, want feitelijk was het een 1.600 mm breedspoor, waarbinnen een smalspoor met een spoorwijdte van 700 mm lag. In een schuurtje (zie de witte pijl links op nevenstaande foto en zie ook hieronder) naast de helling stond een elektrische lier voor de staalkabel die via een katrol in het midden van het spoor naar een hoger op de helling gelegen katrol in midden van het oostelijk van de beide sporen werd geleid en dan naar de lorrie. Hierdoor kon de lorrie tot bovenaan de helling omhoog worden gelierd. Meestal werd gebruik gemaakt van de elektrisch aangedreven lier, maar soms werd ook de tractor ingezet om aan de staaldraad te trekken. |
|||||||||||||
|
↑ Amsterdam, 31-08-2010, foto Martin van Oostrom IMG_0320 ↑ |
|
|||||||||||||
|
|
||||||||||||||
|
|
←↓ Een elektrische aangedreven lier bedient
de staaldraad die via twee katrollen met de lorrie wordt verbonden. Amsterdam,
31-08-2010. Martin van Oostrom
IMG_0324 en IMG_0326 |
|||||||||||||
|
|
||||||||||||||
|
|
||||||||||||||
|
Een overzicht van de oostelijke helling, Amsterdam, 19-06-2010, foto
Martin van Oostrom P6190236 → Op 19-06-2010 zijn de sporen tijdelijk met onkruid overwoekerd. Op de achtergrond bij het water staat een breedspoorlorrie. Als die verder naar de voorgrond getrokken wordt, passeert de lorrie een houten overweg over de sporen. Als de breedspoorlorrie uit het water is dan kan deze dwars op het spoor worden verplaatst met behulp van een tweede stel wielen die dwars op het spoor staan. Met een dommekracht wordt de wagen uit het spoor getild, waarna er twee U-balken onder de dwarswielen worden geschoven. Op de foto liggen twee (met zwarte pijlen aangegeven) van zulke U-balken voor de romney-loods. De U-balken zijn uiteraard te verplaatsen, zodat een schip op elke plek naast het breedspoor kan worden neergezet. Het breedspoor loopt door tot vlak voor de smalspoor draaischijf op de voorgrond. Daarop staat een smalspoor lorrie. De tractor staat naast de sporen. |
|
|||||||||||||
|
|
|
|
||||||||||||
|
|
Aan het einde van de helling liep het spoor ongeveer vijftien meter horizontaal en sloot dan aan op een draaischijf. De draaischijf had een spoorwijdte van 700 mm en sloot aan op 700 mm smalspoor. Via deze draaischijf kon de lorrie twee kanten op. Met negentig graden draaien kon het haaks op de hellingsporen liggende eerste spoor richting stallingterrein worden bereikt. Met vijfenveertig graden kwam men na tweeënhalf meter bij een tweede draaischijf. Als daar vijfenveertig graden werd gedraaid, dan werd het tweede spoor naar het stallingterrein bereikt. Ging men bij de tweede schijf rechtdoor dan werd via een boog het derde spoor (op het tweede stallingterrein) bereikt. ← Amsterdam, 15-04-2007. Martin van Oostrom 119-1987. |
|||||||||||||
|
|
||||||||||||||
|
|
← Twee van de
drie sporen van de winterberging staan nog vol in afwachting van het nieuwe
seizoen. Amsterdam, 15-04-2007, foto Martin van Oostrom,
119-1992. Vanaf de in 2006 in gebruik genomen Nesciobrug voor voetgangers en fietsers waren de sporen goed te zien. In de zomer werd het stuk spoor tussen de tweede draaischijf en het derde spoor (zie de witte pijl) tijdelijk aan de kant gelegd, zodat men onbelemmerd het spoor kon passeren. Op andere plekken waar vaak te voet het spoor moest worden gepasseerd waren houten overwegen aanwezig.
|
|||||||||||||
|
|
||||||||||||||
|
|
In de zomer – op 31-08-2010 – waren alle sporen van de winterberging vrijwel leeg. Het stuk spoor tussen de tweede draaischijf en het derde spoor is aan de kant gelegd. De rest van het derde spoor was tijdelijk overwoekerd met onkruid. ← Amsterdam,
31-08-2010, foto Martin van Oostrom IMG-0319. |
|||||||||||||
|
Westelijke helling |
||||||||||||||
|
|
Op de westelijke scheepshelling ligt een spoor met een spoorwijdte van 700 mm. Na de helling loopt dit spoor nog bijna vijfentwintig meter horizontaal door tot aan het hek. Hier is geen lier aanwezig maar wel een katrol. Het lieren geschiedt met behulp van de trekker. Op de achtergrond de brug in de A10 over de Nieuwe Diep. ← Westelijke
helling met de smalspoorlorrie voor 700 mm met dwarsassen
voor breedspoor. Of beter gezegd dwarsasjes, want
ze lopen niet door. Er is op deze helling één katrol, die nog net onder de
lorrie zichtbaar is. Amsterdam,
31-08-2010, foto Martin van Oostrom IMG_0346 |
|||||||||||||
|
|
||||||||||||||
|
Rollend materieel |
|
|||||||||||||
|
|
Er was een Atlas-bouwmachine type 1302 in gebruik om kleine boten te heffen en een tractor om te slepen en te lieren. Grote boten werden met dommekrachtwagentjes geheven. De werf beschikte verder over vier lorries, drie voor 700 mm spoor en één voor 1.600 mm spoor. Twee van de lorries, een voor 700 mm en een voor 1.600 mm spoorbreedte waren voorzien van wielassen dwars op de rijrichting. Er zijn dus drie verschillende types aanwezig. De smalspoorlorrie met dwarsassen is al bij de westelijke helling geïllustreerd. ← De
breedspoorlorrie met dwarsassen is buiten het spoor
geplaatst. Er zijn geen doorlopende assen en alle wielen hebben dubbele
flenzen. Op de achtergrond staat de Atlas 1302-bouwmachine. Amsterdam,
31-08-2010, foto Martin van Oostrom IMG_0330. |
|||||||||||||
|
|
|
|||||||||||||
|
|
De twee andere lorries waren identiek en hadden alleen assen voor 700 mm. ← Een van
beide smalspoorlorries op de eerste draaischijf met op de achtergrond de
eerste twee stallingsporen. Die zijn vrijwel leeg, want het is 31-08-2010,
dus de meeste boten liggen in het water. Naast een spoorstaaf van de
draaischijf en naast een spoorstaaf van het korte stukje rail naar de tweede
draaischijf bevindt zich een (rood omcirkelde) U- vormige
houder voor een pen. Door een pen in beide houders te leggen ligt de
draaischijf gefixeerd. De smalspoorlorries
hebben – in tegenstelling tot de breedspoorlorrie – doorlopende assen.
Amsterdam, 31-08-2010, foto Martin van Oostrom IMG_0333. |
|||||||||||||
|
|
|
|||||||||||||
|
|
← De tweede
smalspoorlorrie zonder dwarsassen voor extra
breedspoor werd gevonden op aanwijzing van de werf, omdat deze lorrie onder
een boot achteraan op het tweede stallingspoor stond. Planken voorkomen het
wegrollen van de lorrie. Amsterdam,
31-08-2010, foto Martin van Oostrom IMG_0354. |
|||||||||||||
|
Werkwijze De betreffende lorrie werd op een van beide hellingen aan de staaldraad te water gelaten en het schip werd boven de lorrie gevaren. Vervolgens wordt de lorrie met schip de helling opgelierd. Op de westelijke helling kan dit alleen met de tractor. Op de westelijke helling kon met de smalspoorlorrie met dwarsassen de boten naast de helling worden geplaatst. Op de oostelijke helling werd de lorrie met schip meestal het water uit getrokken met behulp van de elektrisch aangedreven lier, via twee katrollen. Incidenteel werd hiervoor de tractor gebruikt. Op de oostelijke scheepshelling werd gebruik gemaakt van een 700 mm lorrie zonder dwarsassen of van de 1.600 mm lorrie met dwarsassen. De breedspoorlorrie werd gebruikt om boten naast de hellingsporen te plaatsen. Aan weerszijden van beide hellingen werden de schepen gerepareerd of gerenoveerd. Met de smalspoorlorrie kon via de draaischijven de zomer- en winterberging worden bereikt. Als de lorrie met schip op het droge stond, waren er verschillende mogelijkheden, afhankelijk van het type lorrie. Voor het plaatsen van schepen naast een van beide hellingen werden U-balken dwars op spoor geplaatst. Met een dommekracht werd de lorrie uit het spoor opgetild en vervolgens werden de U-balken onder de dwarsbalken geschoven. De lorrie werd met de hand dwars uit het spoor geduwd en reed over de U-balken naar de plek. De Atlas 1302 bouwmachine tilde kleine boten van de lorrie. Grotere boten werden met dommekrachten opgetild. Hierna werd de boot opgebokt. Hiervoor zijn stalen bokken aanwezig, maar ook de constructie van een houten balk op twee biervaten voor en achter onder het schip komt veel voor. Na het opbokken kon de lege lorrie naar het hellingspoor worden teruggeduwd. Het plaatsen van schepen boven een van de drie sporen op de stallingterreinen ging eenvoudiger. De lorrie werd naar de juiste plek op het betreffende spoor gereden. Vervolgens werd het schip van de wagen getild met dommekrachten of de Atlas en werden de bokken onder het schip geplaatst. Tenslotte werd de lorrie onder het schip weggereden. |
||||||||||||||
|
Het einde Op 10-05-2020 zag Tijmen Stam dat de sporen van de oostelijke helling verdwenen waren: Rechtsonder liggen de stelcon platen er nog
wel. Op die platen hebben eerder de twee draaischijven gelegen. Van daaruit liep
ongeveer horizontaal het spoor naar de oostelijke helling. Vanuit de stelcon platen liepen ongeveer in verticale richting op
de foto twee sporen naar het eerste stallingterrein. Er zijn daar boten
gestald, maar de sporen zijn weg. Vanaf de stelcon
platen liep een spoor onder het viaduct door. Dat spoor is ook weg. Foto: Tijmen Stam Op de foto (en andere bij dezelfde gelegenheid genomen foto’s) zijn ook geen lorries meer te zien. Er zou nog meer veranderen: zie de foto hieronder. Daarin
is de kijkrichting een kwartslag gedraaid: de fotograaf kijkt nu naar de
oostelijke helling. Zo ongeveer op de plaats van de gele heftruck lagen de stelconplaten, maar die zijn nu ook weg. Ter plekke van
de voormalige sporen is zwart gekleurde verharding aangebracht. Het schuurtje
met de elektrische lier is opgeruimd. |
|
|||||||||||||
|
Foto: Martin van Oostrom, 16-08-2020 → De beheerder vertelde dat met het spoor te veel en te zwaar handwerk gemoeid was: duwen, draaien, opkrikken, blokken er onder, laten zakken, allemaal met de hand. Dan dwars op de helling plaatsen en verplaatsen met een lier. Ook was het materieel oud en versleten. Het is naar IJzerhandel Kaptein in Amsterdam gegaan, maar daar was het eind augustus 2020 al weer weg. |
|
|||||||||||||
|
Opmerkingen: - |
Het gebruik van rechte stukken spoor voor “hellingwagens” op scheepshellingen is bekend en is niet spectaculair. Het spoor van Jachtwerf Pampus is bijzonder vanwege de draaischijven en de twee spoorbreedtes. Voor zover bekend, komt dit elders niet voor. |
|
||||||||||||
|
- |
Henk Sluijters meldt dat ook de watersportvereniging in Doetinchem een lorrie met dwarswielen heeft en wel voor het rijden over bestrating. De status is nu monument annex picknicktafel. |
|||||||||||||
|
- |
Tegen het hek staat nog een puntstuk, maar volgens de eigenaren is er
nooit sprake van een wissel geweest. Het puntstuk, Amsterdam, 31-08-2010,
foto Martin van Oostrom IMG_0342 → |
|||||||||||||
|
- |
De beeldbank van het stadsarchief Amsterdam bevat foto’s van Jachtwerf Pampus uit 2001, dus van voor de bouw van de Nesciobrug. Daarbij is een luchtfoto. Het smalspoor zag er toen grotendeels hetzelfde uit als anno 2010: een tractor, smalspoor op beide hellingen, daarnaast breedspoor op de oostelijke helling en twee draaischijven. Het tweede opstelterrein was er nog niet; op het eerste opstelterrein lijken – op een andere foto – drie sporen te liggen. |
|||||||||||||
|
- |
Over de Jachtwerf Pampus is een artikel verschenen in het tijdschrift Smalspoor, nr. 90 (april 2011). |
|||||||||||||
|
|
||||||||||||||
|
Met dank aan: |
de
heer J. Visser van Jachtwerf Pampus. |
|||||||||||||
|
|
||||||||||||||
|
Referentie |
[1] |
|||||||||||||
|
|
|
|||||||||||||
|
|
|
|||||||||||||
|
|
{ |
|||||||||||||
|
Terug /verder naar: |
||||||||||||||
|
|
|
|||||||||||||
